Roma Hukukunda İmparatorluk Dönemi (M.Ö. 27 – M.S. 565) – Hukukun Merkezileşmesi ve Kurumsallaşması
1. Dönemin Başlangıcı ve Siyasal Yapı
Cumhuriyet döneminin sona ermesiyle birlikte Roma’da tek adam yönetimi başlamış ve M.Ö. 27 yılında Octavianus’un (Augustus) “prensps” unvanını almasıyla Roma resmen bir imparatorluğa dönüşmüştür. Bu olay, Roma tarihinin en radikal dönüşümüdür. Yüzeyde Cumhuriyet kurumları varlığını sürdürse de, gerçekte tüm iktidar imparatorun elinde toplanmıştır.
İmparatorluk dönemi, iki ana evreye ayrılır:
- Erken İmparatorluk (Principatus) – M.Ö. 27 – M.S. 284
- Geç İmparatorluk (Dominatus) – M.S. 284 – 565
Bu iki evre arasındaki fark, yöneticinin halkla ilişkisinde ve hukuki yetkilerin kullanımında net bir şekilde görülür. Erken dönemde imparator halkın lideri gibi görünürken, geç dönemde bir mutlakiyet rejimi hâkim olur.
2. Hukukun Merkezileşmesi: İmparatorun Rolü
Cumhuriyet döneminde halk meclisleri ve senato gibi kurumlar yasa yapma yetkisine sahipken, İmparatorluk döneminde bu yetki doğrudan imparatorun şahsında toplanmıştır. Artık yeni hukuk kurallarının en önemli kaynağı:
- Constitutiones Principis yani imparator fermanlarıdır.
Bu fermanlar şunları kapsar:
- Edicta: Genel nitelikli imparatorluk emirleri
- Mandata: Devlet görevlilerine gönderilen talimatlar
- Decreta: Yargılamalarda verilen kararlar
- Rescripta: Dilekçelere karşılık olarak verilen yazılı görüşler
İmparator, artık hem yasama, hem yürütme, hem de yargı fonksiyonlarını kendi elinde toplamış; bu da mutlak monarşiye geçişin hukuki temelini oluşturmuştur.
3. Pretor Hukukunun Azalması, İmparatorluk Hukukunun Artması
İmparatorluk döneminin ilerleyen safhalarında praetorların etkisi azalmış, onların yerine imparatorun hukuk müşavirleri (consiliarii) öne çıkmıştır. Bu süreçte en etkili hukukçular ortaya çıkmıştır. Özellikle:
- Gaius
- Papinianus
- Paulus
- Ulpianus
- Modestinus
gibi büyük hukukçular, Roma Hukuku’nun gelişiminde çok etkili olmuşlardır. Bu hukukçuların görüşleri, yalnızca akademik değil; uygulamada bağlayıcı nitelik taşımıştır.
M.S. 426 yılında çıkarılan Cita Kanunu (Lex Cita) ile bu beş hukukçunun görüşleri resmi hukuk kaynağı haline getirilmiştir. Bu da hukuk doktrini ile uygulamanın bütünleşmesini sağlamıştır.
4. Geç İmparatorluk Dönemi: Dominatus
M.S. 284 yılında Diocletianus ile birlikte Dominatus yani “efendilik” dönemi başlamıştır. Bu dönemde:
- İmparator artık sadece halkın lideri değil, aynı zamanda tanrısal bir figür olarak görülmüştür.
- Hukuk, halkın değil imparatorun menfaati doğrultusunda şekillenmiştir.
- Hukukî düzenlemeler daha çok idari reformlara dayanır hâle gelmiştir.
- İmparatorun iradesi, mutlak ve tartışılmaz bir hukuk kaynağı olmuştur.
Bu gelişmeler, hukukun kişiselleştiği, merkeziyetçi ve otoriter bir yapıya dönüştüğü anlamına gelir.
5. Hukukçuların Etkisi ve Kurumsallaşma
Bu dönemde hukuki sistem, sadece yasalarla değil; hukukçuların öğretisiyle de gelişmiştir. Özellikle Gaius’un kaleme aldığı Institutiones, hukuk öğrencileri için sistematik bir kaynak olarak kullanılmıştır.
Bu yapı sayesinde Roma Hukuku:
- Kavramsal bir bütünlük kazanmış
- Disiplinler arası bir hukuk öğretisi haline gelmiş
- Modern hukuk sistemlerine örnek teşkil edecek düzeyde kurumsallaşmıştır
6. İmparatorluk Döneminde Roma Hukuku’nun Özellikleri
Bu dönemin Roma Hukuku’nun başlıca özellikleri şunlardır:
- Merkeziyetçi yapı: Tüm yetkiler imparatora bağlıdır.
- Profesyonel hukukçuların etkisi: Yorumlar uygulamada bağlayıcıdır.
- Yazılı hukuk düzeni: Rescriptum ve edictum gibi yazılı belgeler öne çıkar.
- Karma hukuk: Ius civile (vatandaş hukuku) ile ius gentium (evrensel hukuk) birleşmiştir.
- Hukukun sistematikleşmesi: Gaius, Ulpianus ve diğer hukukçular sayesinde kavramlar netleşmiştir.
🔗 Diğer Tüm Roma Hukuku Ders Notları İçin:
📎 Roma Hukuku – Ders Notları
Hazırlayan: Avukat Gökhan Yağmur – www.gokhanyagmur.com
📘 Test – Roma Hukukunda İmparatorluk Dönemi
- Roma’da imparatorluk ne zaman başlamıştır?
A) M.Ö. 509
B) M.Ö. 27
C) M.S. 27
D) M.S. 527
E) M.S. 565 - Aşağıdakilerden hangisi imparatorluk dönemine ait bir hukuk kaynağıdır?
A) Plebiscitum
B) Lex Hortensia
C) Constitutiones Principis
D) On İki Levha
E) Praetor edictum - “Cita Kanunu” hangi amaçla çıkarılmıştır?
A) İmparatorluk yetkilerini artırmak için
B) Dinî kuralları yasallaştırmak için
C) Beş büyük hukukçunun görüşlerini resmi kaynak haline getirmek için
D) Cumhuriyet rejimini güçlendirmek için
E) Vatandaşlara mülkiyet hakkı vermek için - Aşağıdaki hukukçulardan hangisi imparatorluk döneminde yaşamıştır?
A) Cicero
B) Ulpianus
C) Tarquinius
D) Scaevola
E) Romulus - İmparatorun çıkardığı yazılı cevaplara ne ad verilir?
A) Edicta
B) Mandata
C) Decreta
D) Rescripta
E) Leges - İmparatorluk döneminde hukuk hangi yapıya dönüşmüştür?
A) Demokratik
B) Laik
C) Mutlak monarşi
D) Oligarşi
E) Cumhuriyet - Geç İmparatorluk döneminin ilk imparatoru kimdir?
A) Augustus
B) Diocletianus
C) Hadrianus
D) Traianus
E) Constantine - Lex Cita hangi yılda yürürlüğe girmiştir?
A) M.S. 284
B) M.S. 426
C) M.S. 451
D) M.Ö. 509
E) M.S. 565 - Geç İmparatorluk dönemi hangi temel kavramla anılır?
A) Principatus
B) Res Publica
C) Dominatus
D) Praetorium
E) Senatus - Roma hukukunun kavramsallaşmasında etkili olan hukukçu kimdir?
A) Gaius
B) Tarquinius
C) Scaevola
D) Augustus
E) Cato
