Hukuk Kurallarının Yer Bakımından Uygulanması – Hukuka Giriş (Hukuk Başlangıcı) Kapsamlı ve Açıklamalı Ders Notu
Hukuk kurallarının uygulanması, yalnızca içerik bakımından değil; zaman ve yer bakımından da sınırlara sahiptir. Bu sınırlar, hukukun etkili olduğu coğrafi alanları belirleyerek hem devletin egemenliğini korur hem de uluslararası ilişkilerde hangi hukuk sisteminin uygulanacağı sorusuna yanıt verir. “Yer bakımından uygulanma” ilkesi, özellikle suçun işlendiği yerin tespiti, yabancı unsurlu özel hukuk uyuşmazlıkları ve milletlerarası özel hukuk kurallarında hayati rol oynar.
Bu ders notunda hukuk kurallarının yer bakımından uygulanması tüm yönleriyle ele alınacak, ülkesellik ilkesi, kişisellik ilkesi, koruma ilkesi ve evrensellik ilkesi gibi temel prensipler ayrıntılarıyla incelenecektir. Konu sonunda 10 adet özgün OSMY tarzı test sorusu da yer almaktadır.
🗺️ 1. Hukuk Kurallarının Yer Bakımından Uygulanması Nedir?
Yer bakımından uygulama, bir hukuk kuralının hangi coğrafi alanlarda ve kimlere uygulanabileceğini ifade eder. Bu kapsamda devletler, genellikle kendi egemenlik sınırları içinde hukuki kurallarını uygularlar. Bu prensip, egemenlik (siyasal üstünlük) ilkesiyle yakından ilişkilidir.
🔑 Temel Soru:
Bir olay hangi devletin hukukuna göre çözümlenecek?
🧭 2. Hukukun Yer Bakımından Uygulanma İlkeleri
🔹 A. Ülkesellik (Territorialite) İlkesi
En yaygın uygulanan ilkedir. Buna göre, bir devletin hukuk kuralları sınırları içerisindeki tüm kişiler için geçerlidir.
📌 Örnek: Türkiye’de bulunan herkes, Türk Ceza Kanunu’na (TCK) tabidir – ister vatandaş olsun ister yabancı.
✍️ Anayasa m.11: “Anayasa hükümleri, yasama, yürütme ve yargı organlarını, idare makamlarını ve diğer kuruluş ve kişileri bağlayan temel hukuk kurallarıdır.”
🔹 B. Kişisellik (Şahsilik) İlkesi
Bu ilkeye göre, hukuk kuralları vatandaşın kişiliğine bağlıdır. Yani kişi, ülke dışında da olsa kendi ülkesinin hukukuna tabidir.
📌 İki türü vardır:
- Etkin şahsilik (aktif kişisellik): Vatandaş, yurt dışında suç işlerse de kendi ülkesinin ceza yasasına tabi olur.
- Pasif şahsilik: Yurt dışında suç işleyen yabancı kişi, eğer mağdur vatandaşsa yargılanabilir.
📌 Örnek: Türk vatandaşı, Almanya’da suç işlerse TCK kapsamında yargılanabilir (şartlara bağlı olarak).
🔹 C. Koruma İlkesi
Devletin temel çıkarlarını tehdit eden eylemler, nerede işlenmiş olursa olsun, kendi hukuk düzeni içinde yargılanır.
📌 Örnek: Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı’na yurt dışında hakaret eden yabancı bir kişi, Türk yasalarına göre yargılanabilir.
Bu ilke özellikle devlet güvenliği, bayrak, para gibi konular için geçerlidir.
🔹 D. Evrensellik (Universalite) İlkesi
Bazı suçlar, tüm insanlığa karşı işlenmiş sayıldığından, nerede ve kim tarafından işlenirse işlensin, tüm devletler tarafından yargılanabilir.
📌 Örnek: Soykırım, insan kaçakçılığı, işkence, deniz korsanlığı
Uluslararası Ceza Mahkemesi (UCM) bu ilkeye göre yetki kullanabilir.
🔹 E. Karşılıklılık (Mütekabiliyet) İlkesi
Bir devletin, başka bir devletin vatandaşlarına tanıdığı haklar, o diğer devletin de aynı hakkı tanıması hâlinde geçerlilik kazanır.
📌 Örnek: Türkiye’de yabancıların taşınmaz edinme hakkı, ancak kendi ülkelerinde Türk vatandaşlarına bu hak tanınıyorsa verilir.
⚖️ 3. Yer Bakımından Uygulamada Anayasal Temel
Türkiye Cumhuriyeti Anayasası ve ceza mevzuatı, yer bakımından uygulama ilkelerini açıkça düzenlemiştir:
- TCK m.8: Suç Türkiye’de işlenmişse, Türk yasaları uygulanır.
- TCK m.9-12: Türk vatandaşı tarafından yurt dışında işlenen suçlar, belirli şartlarla Türk hukukuna tabi tutulur.
🌍 4. Milletlerarası Özel Hukukta Yer Uygulaması
Özel hukuk ilişkilerinde, tarafların farklı vatandaşlıklara veya ülkelere ait olması durumunda hangi ülkenin hukuku uygulanacak? sorusu doğar.
📌 Bu durumlar için Milletlerarası Özel Hukuk ve Usul Hukuku Hakkında Kanun (MÖHUK) devreye girer.
🧷 Örnek: Türk vatandaşı ile Fransız vatandaşı arasında yapılan evlilikte boşanma davası açıldığında, hangi ülkenin hukuku uygulanacak?
MÖHUK, bu tür uyuşmazlıklar için “kanunlar ihtilafı” kurallarını belirler.
🧾 5. Hukukun Yer Bakımından Uygulamasında Karışıklıklar ve Çözüm Yolları
- Çifte vatandaşlık durumları
- Yabancıların cezai sorumluluğu
- Devletler arası yargı yetkisi çatışması
- Uluslararası sözleşmelerin önceliği
Bu durumlarda uluslararası antlaşmalar ve karşılıklı yargı anlaşmaları devreye girer.
🎯 SONUÇ
Hukuk kurallarının yer bakımından uygulanması, hem devletin egemenliğini koruma hem de uluslararası hukuki ilişkileri dengeleme açısından büyük önem taşır. Ülkesellik ilkesi temel normken; kişisellik, koruma ve evrensellik ilkeleri, yer bakımından uygulamanın istisnaları olarak karşımıza çıkar. Hukukun bu yönü, özellikle ceza hukuku ve milletlerarası özel hukukta hayati bir rol oynar.
📎 Tüm Hukuk Ders Notlarına Buradan Ulaşabilirsiniz:
👉 https://www.gokhanyagmur.com.tr/category/hukuk-ders-notlari/
✉️ Hazırlayan: Avukat Gökhan Yağmur – 0542 157 06 34
🌐 www.gokhanyagmur.com
📝 OSMY Tarzı 10 Test Sorusu: Hukuk Kurallarının Yer Bakımından Uygulanması
- Aşağıdakilerden hangisi hukuk kurallarının yer bakımından uygulanmasına ilişkin ilkelerden biri değildir?
A) Ülkesellik
B) Kişisellik
C) Evrensellik
D) Geçmişe yürüme
E) Koruma
✅ Cevap: D - Türkiye sınırları içinde bulunan herkesin Türk hukukuna tabi olması hangi ilkeye dayanır?
A) Kişisellik
B) Evrensellik
C) Ülkesellik
D) Koruma
E) Mütekabiliyet
✅ Cevap: C - Bir Türk vatandaşının yurt dışında işlediği suçtan dolayı Türkiye’de yargılanabilmesi hangi ilkeye dayanır?
A) Evrensellik
B) Kişisellik
C) Koruma
D) Ülkesellik
E) Bağlılık
✅ Cevap: B - Devletin kendisine karşı işlenen suçlarda failin yabancı olmasına rağmen kendi hukukunu uygulaması hangi ilkeye dayanır?
A) Kişisellik
B) Koruma
C) Ülkesellik
D) Evrensellik
E) Mülkiyet
✅ Cevap: B - İnsanlığa karşı suçlar hangi yer bakımından uygulama ilkesine göre yargılanabilir?
A) Koruma
B) Ülkesellik
C) Kişisellik
D) Evrensellik
E) Tarafsızlık
✅ Cevap: D - “Mütekabiliyet” ilkesi en çok hangi alanda karşımıza çıkar?
A) Ceza hukuku
B) Miras hukuku
C) Uluslararası ticaret
D) Taşınmaz edinme hakkı
E) Vergi hukuku
✅ Cevap: D - Yabancı bir ülkenin vatandaşı, Türkiye’de suç işlerse hangi hukuk kuralları uygulanır?
A) Kendi ülkesinin
B) BM sözleşmeleri
C) Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi
D) Türk hukuk kuralları
E) Uluslararası Ceza Mahkemesi
✅ Cevap: D - TCK’ye göre “Türkiye’de işlenen suç” tanımı aşağıdakilerden hangisini içermez?
A) Karasuları
B) Hava sahası
C) Diplomatik temsilcilik
D) Açık denizler
E) Kara sınırları
✅ Cevap: D - Evrensellik ilkesinin konusu olan suçlardan biri aşağıdakilerden hangisidir?
A) Rüşvet
B) Dolandırıcılık
C) Zimmet
D) Soykırım
E) Vergi kaçakçılığı
✅ Cevap: D - Bir Alman vatandaşının Türkiye’de mülk edinme hakkı, Türkiye vatandaşlarının Almanya’daki haklarına bağlıysa hangi ilke uygulanır?
A) Ülkesellik
B) Evrensellik
C) Mütekabiliyet
D) Kişisellik
E) Devlet sırrı
✅ Cevap: C
