Doğal Yargıç İlkesi – Hukuka Giriş (Hukuk Başlangıcı) Açıklamalı ve Kapsamlı Ders Notu
Doğal yargıç ilkesi, hukuk devleti ilkesinin ve adil yargılanma hakkının temel unsurlarından biridir. Bu ilkeye göre, bir kişi ancak suçun işlendiği zamanda yürürlükte olan kanunlarla kurulan ve görevli olan mahkemeler tarafından yargılanabilir. Sonradan kurulan ya da yetkilendirilmiş özel mahkemelerde yargılanması hukuka aykırıdır.
Bu ders notunda doğal yargıç ilkesinin tanımı, hukuki ve anayasal temelleri, hukuk devleti ve kuvvetler ayrılığı ile ilişkisi, olağanüstü mahkemelerle bağlantısı, AİHM içtihatları, Yargıtay kararları ve 10 özgün OSMY tarzı test sorusu yer almaktadır.
⚖️ 1. Doğal Yargıç İlkesinin Tanımı
📌 Doğal yargıç ilkesi, kişinin yasalara göre önceden belirlenmiş görevli ve yetkili mahkemeler tarafından yargılanmasını öngören anayasal bir ilkedir.
➡️ Kişi, suç işlediği zaman mevcut olan, yasayla kurulmuş ve görev alanı önceden belirlenmiş olan bir mahkemede yargılanmalıdır.
➡️ Bu ilkeye göre kişiye özel mahkeme kurulamaz, sonradan mahkeme oluşturularak kişi yargılanamaz.
🧾 2. Hukuki Dayanaklar
🔹 Anayasa m.37:
“Hiç kimse, kanunen tabi olduğu mahkemeden başka bir merci önüne çıkarılamaz.”
“Bir kimse, işlediği iddia edilen fiil için, o fiilden sonra kurulan bir mahkemede yargılanamaz.”
🔹 AİHS m.6/1 (Adil yargılanma hakkı):
“Herkes, davasının… önceden kurulmuş bağımsız ve tarafsız bir mahkeme tarafından, makul süre içinde… görülmesini isteme hakkına sahiptir.”
🧩 3. Doğal Yargıç İlkesinin Unsurları
| Unsur | Açıklama |
|---|---|
| Yasal Kuruluş | Mahkeme kanunla kurulmalıdır. |
| Görevli ve Yetkili Olma | Yargılamayı yapan mahkeme, dava ile ilgili olarak görevli ve yetkili olmalıdır. |
| Önceden Belirlenmişlik | Suçun işlendiği tarihten sonra kurulmuş mahkemeler yargılama yapamaz. |
| Kişiye Özgü Olmama | Mahkeme, belli kişi ya da olaya özel olarak kurulamaz. |
🧷 4. Doğal Yargıç İlkesinin Amacı
- Yargı bağımsızlığını güvence altına almak
- Keyfi yargılamaları engellemek
- Kişilerin yargılamalarda hukuki güvenlik içinde olmalarını sağlamak
- Siyasi otoritelerin özel mahkemeler kurarak yargıyı yönlendirmesini önlemek
❌ 5. Doğal Yargıç İlkesinin İhlal Örnekleri
- Suçun işlenmesinden sonra kurulan özel yetkili mahkemelerde yargılama yapılması
- Olaydan sonra görev alanı değiştirilen mahkemeye dosya devredilmesi
- Olağanüstü hâl döneminde, kişilere özgü mahkeme görevlendirilmesi
- Disiplin yargısında kanuni yargıç ilkesine aykırı kurul kararları
🧠 6. Doğal Yargıç İlkesi ile İlişkili Kavramlar
| Kavram | İlişki |
|---|---|
| Hukuk devleti | Keyfilikten uzak, önceden belirlenmiş kurallar uygulanır. |
| Kuvvetler ayrılığı | Yürütme erki, yargıya müdahale edemez. |
| Adil yargılanma hakkı | Bağımsız ve tarafsız mahkeme önünde yargılanma güvencesi sunar. |
| Masumiyet karinesi | Kanuni bir mahkemede yargılanmadan kimse suçlu sayılamaz. |
⚖️ 7. Yargıtay ve AİHM Kararları
📌 Yargıtay 9. CD, 2019/2445 E., 2020/1357 K.:
“Suç tarihinden sonra oluşturulmuş mahkemede yapılan yargılama, kanuni hâkim ilkesine aykırıdır.”
📌 AİHM – Coëme v. Belgium, 2000:
“Yasal olmayan biçimde görevlendirilmiş hâkimin yaptığı yargılama, doğal yargıç ilkesini ihlal eder.”
📌 8. Olağanüstü Mahkemeler ve Eleştiriler
Tarihte, özel yetkili mahkemeler veya Devlet Güvenlik Mahkemeleri gibi yapıların kişi veya olay bazlı kurulduğu görülmüş, bu durum doğal yargıç ilkesine aykırılık teşkil etmiştir. Türkiye’de 2010 referandumu ile DGM’ler kaldırılmış, bu alanda önemli ilerlemeler sağlanmıştır.
🎯 SONUÇ
Doğal yargıç ilkesi, keyfi yargılamaların önüne geçilmesi ve adil yargılanma hakkının sağlanması açısından hayati öneme sahiptir. Anayasal güvence altında olan bu ilke, mahkemelerin kanunla ve önceden kurulmuş olmasını zorunlu kılar. Hukuk devletinin en önemli sütunlarından biri olan bu ilkenin ihlali, yargı kararlarını geçersiz kılabilir.
📎 Tüm Hukuk Ders Notlarına Buradan Ulaşabilirsiniz:
👉 https://www.gokhanyagmur.com.tr/category/hukuk-ders-notlari/
✉️ Hazırlayan: Avukat Gökhan Yağmur – 0542 157 06 34
🌐 www.gokhanyagmur.com
📝 OSMY Tarzı 10 Test Sorusu: Doğal Yargıç İlkesi
- Aşağıdakilerden hangisi doğal yargıç ilkesinin tanımına en uygundur?
A) Yargılamayı tek hâkimin yapması
B) Özel mahkemelerin kurulması
C) Suçun işlendiği tarihte mevcut olan görevli mahkemede yargılanmak
D) Mahkemenin kamuya açık olması
E) Davaların uzlaştırmayla sonuçlanması
✅ Cevap: C - Doğal yargıç ilkesinin Anayasa’daki dayanağı nedir?
A) m.36
B) m.10
C) m.38
D) m.37
E) m.2
✅ Cevap: D - Aşağıdakilerden hangisi doğal yargıç ilkesine aykırılık teşkil eder?
A) Görevli mahkemece yargılama yapılması
B) Sonradan olay için mahkeme kurulması
C) Yargılamanın açık olması
D) Tarafsız hâkimle karar verilmesi
E) Delillerin toplanması
✅ Cevap: B - AİHS’ye göre doğal yargıç ilkesi hangi maddenin kapsamındadır?
A) m.3
B) m.5
C) m.6
D) m.8
E) m.10
✅ Cevap: C - Hangi ilke doğal yargıç ilkesinin tamamlayıcısıdır?
A) Kanunilik ilkesi
B) Eşitlik ilkesi
C) Masumiyet karinesi
D) Adil yargılanma hakkı
E) Kamu düzeni ilkesi
✅ Cevap: D - Doğal yargıç ilkesine göre bir mahkemenin geçerli olması için ne gereklidir?
A) Hâkimin yaşının 50’den büyük olması
B) Mahkemenin yazılı kanunla kurulmuş olması
C) Yargıtay onayının alınması
D) Mecliste oylama yapılması
E) Cumhurbaşkanının ataması
✅ Cevap: B - Doğal yargıç ilkesinin temel amacı nedir?
A) Yargılamaları hızlandırmak
B) Yürütmenin yargı üzerindeki etkisini artırmak
C) Keyfi yargılamaları engellemek
D) Özel mahkemeleri teşvik etmek
E) Savcının rolünü artırmak
✅ Cevap: C - Aşağıdakilerden hangisi doğal yargıç ilkesinin ihlaline örnektir?
A) Ceza davasının asliye hukuk mahkemesinde görülmesi
B) İdare mahkemesinin açılması
C) Olağanüstü hâl ile kurulan mahkemede yargılama yapılması
D) Dava dosyasının Yargıtay’a gönderilmesi
E) Hâkimin değişmesi
✅ Cevap: C - Mahkemenin görev alanının olaydan sonra değiştirilerek davaya bakması neyi ihlal eder?
A) Masumiyet karinesini
B) Kanunilik ilkesini
C) Doğal yargıç ilkesini
D) Delil serbestisini
E) Hak arama özgürlüğünü
✅ Cevap: C - Doğal yargıç ilkesi aşağıdaki ilkelerden hangisiyle çelişmez?
A) Keyfilik
B) Siyasi müdahale
C) Hukuk devleti
D) Olağanüstü mahkeme
E) İdari yargı
✅ Cevap: C
