Hukuki İşlemlerin Hükümsüzlüğü – Hukuka Giriş (Hukuk Başlangıcı) Kapsamlı Ders Notu
Hukuki işlemlerin geçerliliği belirli şartlara bağlıdır. Ancak bu şartların yerine getirilmediği ya da işlemin bazı ağır eksiklikler içerdiği durumlarda, hukuki işlemler hükümsüz sayılır. Bu noktada “hukuki işlemlerin hükümsüzlüğü” kavramı devreye girer.
Bu ders notunda, hukuki işlemlerin hükümsüzlük sebepleri, türleri (yokluk, butlan, iptal edilebilirlik, askıda hükümsüzlük) ve bu türlerin doğurduğu hukuki sonuçlar detaylı ve öğretici şekilde anlatılacaktır. Konu sonunda ÖSYM tarzında 10 test sorusu da yer alacaktır.
⚖️ Hükümsüzlük Nedir?
📌 Hükümsüzlük, hukuki işlemin geçerli bir sonuç doğuramayacak şekilde eksiklik taşımasıdır. Hükümsüz işlemler, hukuk düzenince tanınmaz ya da sınırlı şekilde tanınır.
🔍 Tanım:
“Hukuki işlemlerin, geçerlilik şartlarını taşımamaları ya da hukuk düzeniyle çatışmaları sebebiyle hukukî sonuç doğurmaya elverişli olmamalarıdır.”
⚠️ Hükümsüzlük Türleri
Hukuki işlemler 4 temel nedenle hükümsüz hâle gelebilir:
1. Yokluk (Yok Hükmünde Olma)
🔹 Hukuki işlemin kurucu unsurlarından biri yoksa, işlem en başından itibaren hiç doğmamış sayılır.
📌 Örnek:
- Noter zorunluluğu olan vasiyetin sözlü yapılması
- Tapuda yapılmayan taşınmaz satış sözleşmesi
Özellikleri:
- Resen (kendiliğinden) dikkate alınır.
- Herkes tarafından ileri sürülebilir.
- Sınırsız süreyle geçersizdir.
2. Mutlak Butlan (Kesin Hükümsüzlük)
🔹 Hukuka, ahlaka, kamu düzenine veya emredici hükümlere açıkça aykırı olan işlemler kesin hükümsüzdür.
📌 Örnekler:
- Bir kişiyi öldürme vaadiyle yapılan anlaşma
- Aklî melekeleri yerinde olmayan kişinin yaptığı satış sözleşmesi
Özellikleri:
- Kendiliğinden geçersizdir.
- İleri sürülme süresi sınırsızdır.
- Herkes tarafından ileri sürülebilir.
- Geçersizlik baştan itibaren geçerlidir.
3. Nispi Butlan (İptal Edilebilirlik)
🔹 Hukuki işlem başta geçerli görünse de, taraflardan birinin irade bozukluğu (hata, hile, korkutma) nedeniyle sonradan iptal edilme imkânı varsa, bu nispi butlandır.
📌 Örnekler:
- Yanıltma ile imzalatılan sözleşme
- Zorla attırılan imzalar
Özellikleri:
- Geçerli sayılır, fakat iptali talep edilirse geçmişe etkili olarak ortadan kalkar.
- İptal hakkı, hak sahibinin 1 yıl içinde kullanması gerekir (TBK m. 39).
4. Askıda Hükümsüzlük (Tek Taraflı Bağlılık)
🔹 Hukuki işlem, ehliyetsiz bir kişi tarafından yapılmışsa ve bu işlem veli veya vasinin onayına bağlıysa, işlem askıda hükümsüzdür.
📌 Örnek:
- 15 yaşındaki bir çocuğun tek başına yaptığı alışveriş
Özellikleri:
- Yasal temsilci onay verirse geçerli olur.
- Onay verilmezse işlem baştan itibaren geçersiz sayılır.
- Karşı taraf belirsizlikten zarar görmemesi için onay süresi içinde işlemden dönebilir.
📌 Hükümsüzlük Türlerinin Karşılaştırması
| Türü | Sebep | Süre | Geçerlilik Durumu |
|---|---|---|---|
| Yokluk | Temel unsurların eksikliği | Süresiz | Hiç doğmamış sayılır |
| Mutlak Butlan | Ağır hukuk aykırılığı, kamu düzeni ihlali | Süresiz | Başından beri geçersiz |
| Nispi Butlan | İrade sakatlığı | 1 yıl | İptal edilince geçersiz |
| Askıda Hükümsüzlük | Onaya bağlılık | Belirsiz | Onay verilirse geçerli |
🧭 Hükümsüz İşlemin Sonuçları
- Geçersizlik baştan itibaren hüküm doğurmaz.
- Taraflar verdiklerini geri almak zorundadır (iade).
- Geçersizlik üçüncü kişilere karşı da ileri sürülebilir (özellikle yokluk ve mutlak butlan).
- İptal hakkı kullanılmadığı sürece nispi butlan geçerliliğini korur.
🎯 SONUÇ
Hukuki işlemler geçerlilik şartlarını taşımadığı takdirde hükümsüz hale gelir. Bu hükümsüzlük halleri arasında yokluk, mutlak butlan, nispi butlan ve askıda hükümsüzlük yer alır. Hükümsüzlük türünün doğru tespit edilmesi, işlemin doğurduğu sonuçların hukuken nasıl ele alınacağını belirlemede kritik rol oynar.
📎 Tüm Hukuk Ders Notlarına Buradan Ulaşabilirsiniz:
👉 https://www.gokhanyagmur.com.tr/category/hukuk-ders-notlari/
✉️ Hazırlayan: Avukat Gökhan Yağmur – 0542 157 06 34
🌐 www.gokhanyagmur.com
📝 OSMY Tarzı 10 Test Sorusu: Hukuki İşlemlerin Hükümsüzlüğü
- Taşınmaz satışı tapuda yapılmadıysa bu işlem hangi hükümsüzlük türüne girer?
A) Askıda hükümsüzlük
B) Nispi butlan
C) Mutlak butlan
D) Yokluk
E) Teyitli geçersizlik
✅ Cevap: D - Korkutma ile yapılan sözleşmeler hangi hükümsüzlük kapsamındadır?
A) Yokluk
B) Mutlak butlan
C) Askıda hükümsüzlük
D) Nispi butlan
E) İrade geçerliliği
✅ Cevap: D - Mutlak butlan sonucunda yapılan işlem nasıl değerlendirilir?
A) İptal edilirse geçersiz olur
B) Onayla geçerli olur
C) Herkes tarafından ileri sürülebilir
D) Sadece taraflar arasında geçersizdir
E) Devlet onayı gerekmez
✅ Cevap: C - Askıda hükümsüz işlem için aşağıdakilerden hangisi doğrudur?
A) Süresiz geçerli olur
B) Onay verilirse geçerli hâle gelir
C) Mutlak butlana dönüşür
D) Yargı kararıyla düzeltilir
E) Doğrudan hükümsüzdür
✅ Cevap: B - İrade beyanıyla gerçek irade uyuşmuyorsa ne olur?
A) İşlem daima geçersiz olur
B) Mutlak butlan uygulanır
C) İptal edilebilirlik gündeme gelir
D) Yokluk doğar
E) Devlet müdahale eder
✅ Cevap: C - Hangi hükümsüzlük türü onayla geçerlilik kazanabilir?
A) Yokluk
B) Mutlak butlan
C) Askıda hükümsüzlük
D) Nispi butlan
E) Hepsi
✅ Cevap: C - Hangisi mutlak butlan sebebidir?
A) Hata
B) Ahlaka aykırılık
C) Korkutma
D) Zımni kabul
E) Tereddüt
✅ Cevap: B - Hukuki işlem hiç doğmamış sayılıyorsa bu hangi hükümsüzlük türüdür?
A) Mutlak butlan
B) Askıda geçersizlik
C) İptal edilebilirlik
D) Yokluk
E) Sükut hali
✅ Cevap: D - Aşağıdakilerden hangisi iptal hakkını doğurur?
A) Ahlaka aykırılık
B) İrade bozukluğu
C) Şekil eksikliği
D) Temsil yetkisinin olmaması
E) Fiil ehliyeti yokluğu
✅ Cevap: B - Aşağıdaki işlemlerden hangisi askıda hükümsüzlük örneğidir?
A) Uyuşturucu satış sözleşmesi
B) 17 yaşındaki kişinin yaptığı alışveriş
C) Evli kadının tek başına mülk satışı
D) Yalan beyanla yapılan vekalet
E) El yazısız vasiyetname
✅ Cevap: B
