Hukukun Kaynakları – Hukuka Giriş Dersi Kapsamlı Ders Notları
Hukuk kurallarının bir yerden doğması, belirli bir otorite ya da toplumun kabulüyle geçerli hâle gelmesi gerekir. İşte bu kuralların doğduğu, beslendiği ve uygulanabilir hâle geldiği yerlere hukukun kaynakları denir.
Hukukun kaynaklarını anlamak, hem pozitif hukuk sistemini hem de hukukun gelişim sürecini doğru kavrayabilmek için temel bir bilgidir. Bu kapsamlı ders notunda hukukun kaynakları türlerine göre ayrıntılı biçimde ele alınmakta; ardından 10 adet OSMY tarzı test sorusu ile konunun kavranması pekiştirilmektedir.
⚖️ Hukukun Kaynakları Nelerdir?
Hukukun kaynakları, genellikle şekli (resmî) kaynaklar, maddi (fikrî/toplumsal) kaynaklar ve tarihî kaynaklar olarak üç ana başlıkta incelenir.
1. 📘 Şekli (Resmî) Kaynaklar
Bu kaynaklar, hukuk uygulayıcılarının (özellikle hâkimlerin) doğrudan başvurduğu ve dayanak olarak kullandığı kaynaklardır. Hukuk kuralları bu kaynaklar yoluyla bağlayıcılık kazanır.
A) Yazılı Hukuk (Mevzuat)
Yasama organı tarafından çıkarılan, yürürlükte olan hukuk kurallarını içerir.
Alt dalları:
- Anayasa
- Kanunlar
- Kanun Hükmünde Kararnameler (KHK)
- Tüzükler
- Yönetmelikler
- Tebliğ ve Genelgeler
📝 Örnek: Türk Medeni Kanunu, Borçlar Kanunu, Türk Ceza Kanunu
B) Örf ve Âdet Hukuku
Toplumda uzun süredir uygulanan, genel kabul görmüş, hukuka uygun ve yaptırım gücüne sahip olan kurallardır.
Bir örf ve âdetin hukukî kaynak olarak kabul edilebilmesi için:
- Süreklilik
- Genellik
- Hukuka uygunluk
- Devletin yaptırım desteği gerekir.
C) Yargı Kararları (İçtihatlar)
Hâkimlerin benzer olaylar hakkında verdikleri kararlar zamanla içtihat hâline gelebilir.
➡ Türkiye’de bağlayıcılığı sınırlıdır, ancak Yargıtay İçtihadı Birleştirme Kararları bağlayıcıdır.
D) Doktrin (Bilimsel Görüşler)
Hukukçuların, akademisyenlerin yorum ve değerlendirmeleriyle oluşur. Bağlayıcılığı yoktur ama hâkimlere yol gösterir.
2. 🧠 Maddi (Fikrî/Sosyolojik) Kaynaklar
- Toplumda hukukun doğmasına yol açan, onu etkileyen ekonomik, sosyal, kültürel ve siyasal etmenlerdir.
- Hukuk, toplumun ihtiyaçlarından doğar ve bu ihtiyaçlara göre değişim geçirir.
- Örneğin: Aile yapısı, teknoloji, ekonomik sistemdeki değişim gibi unsurlar hukuku etkiler.
3. 📜 Tarihî Kaynaklar
- Bugünkü hukuku etkileyen geçmiş hukuk sistemleridir.
- Türk hukuk sistemi açısından Roma Hukuku, İslam Hukuku, Osmanlı Hukuku, İsviçre ve Alman Hukuku gibi sistemler tarihî kaynaklara örnektir.
- İsviçre Medeni Kanunu, Alman Ceza Kanunu, İtalyan Ceza Muhakemesi Kanunu gibi sistemler Türk hukukunun oluşumunda belirleyici olmuştur.
👨⚖️ Hâkimin Hukuk Kaynaklarını Kullanma Sırası (TMK m.1’e göre)
Türk Medeni Kanunu m.1’e göre, bir uyuşmazlık hâlinde hâkim:
- Kanunu uygular.
- Kanunda hüküm yoksa, örf ve âdet hukukuna bakar.
- O da yoksa, kendisi kural koyar gibi karar verir. (Hukuk yaratır)
- Bu kararı verirken bilimsel görüşlerden (doktrin) ve önceki yargı kararlarından (içtihat) yararlanabilir.
📌 Bu sıralama, hukukî yorumda hâkimin nasıl hareket edeceğini belirler ve “kanun boşluğu” durumlarında yol göstericidir.
📌 Özetle Hukukun Kaynakları Tablosu:
| Kaynak Türü | Alt Başlıklar | Bağlayıcılık Durumu |
|---|---|---|
| Şekli (Resmî) Kaynaklar | Yazılı hukuk, örf-âdet, içtihat, doktrin | Hâkim için bağlayıcıdır |
| Maddi Kaynaklar | Toplumsal ihtiyaçlar, kültür, ekonomi | Bağlayıcılığı yoktur |
| Tarihî Kaynaklar | Roma Hukuku, İslam Hukuku, İsviçre vb. | Etkileyicidir, bağlayıcı değildir |
🧭 Sonuç
Hukukun kaynaklarını bilmek, hangi kuralların nereden geldiğini ve nasıl uygulandığını anlamak bakımından büyük önem taşır. Hâkimler, hukukçular ve tüm hukuk öğrencileri için bu konu, uygulama ile teori arasındaki bağı kurar. Hukukun sadece yazılı metinlerden değil, aynı zamanda toplumun dinamiklerinden beslendiğini de gösterir.
📎 Tüm hukuk ders notlarına buradan ulaşabilirsin:
👉 https://www.gokhanyagmur.com.tr/category/hukuk-ders-notlari/
✉️ Kaynak: Avukat Gökhan Yağmur – 0542 157 06 34
🌐 www.gokhanyagmur.com
📝 OSMY Tarzı 10 Test Sorusu: Hukukun Kaynakları
- Aşağıdakilerden hangisi şekli (resmî) hukuk kaynaklarından biridir?
A) Ekonomik koşullar
B) Ahlak kuralları
C) Kanunlar
D) Aile yapısı
E) Teknolojik gelişmeler
✅ Cevap: C - Aşağıdaki kaynaklardan hangisi hâkim için doğrudan bağlayıcı değildir?
A) Anayasa
B) Kanun
C) İçtihadı birleştirme kararı
D) Örf ve âdet
E) Doktrin
✅ Cevap: E - Hâkim, kanun boşluğu hâlinde neye başvurur?
A) Sadece kişisel görüşüne
B) Yabancı hukuk sistemlerine
C) Bilimsel görüşlere doğrudan
D) Örf ve âdet hukukuna
E) Anayasa Mahkemesi kararlarına
✅ Cevap: D - Yargıtay İçtihadı Birleştirme Kararları hakkında hangisi doğrudur?
A) Hiçbir bağlayıcılığı yoktur
B) Sadece hâkimlerin görüşüdür
C) Hâkimler için bağlayıcıdır
D) Kanun yerine geçer
E) Sadece bilimsel niteliktedir
✅ Cevap: C - Doktrinin hukuktaki yeri nedir?
A) Bağlayıcı kaynak
B) Maddi kaynak
C) Tarihî kaynak
D) Yardımcı/ikincil kaynak
E) Sözleşmesel kaynak
✅ Cevap: D - Aşağıdakilerden hangisi hukukun maddi kaynakları arasında yer alır?
A) Kanun
B) Tüzük
C) Örf ve âdet
D) Toplumsal ihtiyaçlar
E) Anayasa
✅ Cevap: D - Roma Hukuku, Türk hukuk sistemi açısından hangi kaynak türüne girer?
A) Yazılı kaynak
B) Şekli kaynak
C) Maddi kaynak
D) Tarihî kaynak
E) Bilimsel kaynak
✅ Cevap: D - Hâkimin kural koyar gibi karar vermesi durumunda hangi kaynaklardan yararlanması gerekir?
A) Kendi görüşü
B) Sadece anayasa
C) Bilimsel görüşler ve yargı kararları
D) Halk oylaması
E) Yabancı hukuk sistemi
✅ Cevap: C - Hukukun örf ve âdetten doğan kuralları hakkında hangisi doğrudur?
A) Hâkim tarafından dikkate alınmaz
B) Her zaman yazılı olmalıdır
C) Bağlayıcılığı yoktur
D) Hukuka uygunluk şartı aranmaz
E) Devlet tarafından tanınırsa bağlayıcı olur
✅ Cevap: E - Aşağıdakilerden hangisi bir hukuk sisteminin tarihî kaynağı olamaz?
A) Roma Hukuku
B) İslam Hukuku
C) Ahlak kuralları
D) Osmanlı Hukuku
E) İsviçre Medeni Kanunu
✅ Cevap: C
