Hukukun Uygulanması (Normlar Hiyerarşisi ve Norm Çatışması) – Hukuka Giriş Kapsamlı Ders Notu
Hukuk sistemleri yalnızca kurallardan değil, aynı zamanda bu kuralların birbirleriyle olan ilişkilerinden oluşur. Hukukun uygulanabilirliği, normlar hiyerarşisi ve normlar arasındaki çatışmanın çözümlenmesi ile doğrudan ilgilidir. Özellikle hukuk kurallarının çok çeşitli kaynaklardan doğduğu sistemlerde, normların birbiriyle çelişme ihtimali oldukça yüksektir. Bu nedenle “hukukun uygulanması” başlığı altında hem normlar hiyerarşisi hem de norm çatışması detaylı şekilde ele alınmalıdır.
Bu derste hukuk kurallarının uygulanma ilkeleri, normların sıralı düzeni (hiyerarşisi) ve normlar arasında uyuşmazlık çıktığında çözüm yolları anlatılacaktır. Son kısımda ÖSYM tarzında hazırlanmış 10 özgün test sorusu da yer almaktadır.
🧭 1. Hukukun Uygulanması Ne Demektir?
📌 Hukukun uygulanması; somut bir olayda hangi hukuk kuralının geçerli olacağının belirlenmesi ve bu kurala göre işlem yapılmasıdır.
Bu süreçte şu hususlar önem taşır:
- Olayın zamanı, yani hangi tarihli kuralın uygulanacağı
- Olayın yerine, yani hangi devletin hukukunun uygulanacağı (milletlerarası özel hukukta)
- Ve nihayetinde normlar arasındaki ilişki, yani hangi normun hangisine üstün olduğu
🏛️ 2. Normlar Hiyerarşisi (Normlar Piramidi)
Normlar hiyerarşisi, hukuk kurallarının geçerlilik ve üstünlük sırasını ifade eder. Bir norm, kendisinden üstteki normlara aykırı olamaz. Aykırılık hâlinde geçersizlik (iptal) gündeme gelir.
📐 Normlar Hiyerarşisi Şu Şekildedir:
- Anayasa: En üst normdur. Tüm hukuk kuralları Anayasa’ya uygun olmak zorundadır.
- Kanunlar ve Kanun Hükmünde Kararnameler (KHK’lar): Anayasa’ya uygun olmak zorundadır.
- Milletlerarası Antlaşmalar: Özellikle temel hak ve özgürlüklerle ilgili olanlar, kanunlarla aynı düzeydedir; çatışma hâlinde milletlerarası antlaşmalar önceliklidir (AY m.90/son).
- Tüzükler (yürürlükten kaldırılmıştır, tarihî önemi vardır)
- Yönetmelikler: Kanunlara ve anayasa’ya uygun olmalıdır.
- Genelgeler, Tebliğler: En alt düzey normlardır, üst normlara kesinlikle aykırı olamaz.
📌 Önemli Not: Normlar hiyerarşisinde her alt norm, sadece kendi seviyesinin değil, üst normların da koyduğu kurallara uygun olmak zorundadır.
⚠️ 3. Norm Çatışması (Normlar Arası Uyuşmazlık)
Hukuk kuralları arasında bazen çelişki olabilir. Bu durumda hangi kuralın uygulanacağına karar vermek için bazı yorum kuralları ve öncelik ilkeleri devreye girer.
🧩 Normlar Arası Çatışma Türleri:
- Yatay Çatışma: Aynı düzeydeki kuralların birbiriyle çelişmesidir.
Örn: Aynı konuda çıkarılmış iki farklı kanun - Dikey Çatışma: Üst norm ile alt norm arasında aykırılıktır.
Örn: Bir yönetmeliğin Anayasa’ya aykırı hükümler içermesi
🛠️ 4. Norm Çatışmasında Uygulanan İlkeler
1. Üstün Norm İlkesi:
Üstteki norm alt normdan her zaman üstündür.
Anayasa > Kanun > Yönetmelik
2. Özel Norm Genel Normu Bertaraf Eder (Lex Specialis Derogat Legi Generali):
Aynı düzeyde iki normdan biri özel nitelikteyse, somut olayda o uygulanır.
📌 Örnek: Genel trafik kanunu vs. motosiklet kullanıcılarına özel düzenleme
3. Yeni Norm Eski Normu Bertaraf Eder (Lex Posterior Derogat Legi Priori):
Aynı düzeyde iki kanun arasında çelişki varsa, sonraki tarihli olan uygulanır.
4. Anayasa Mahkemesi Denetimi:
Anayasa’ya aykırı kanunlar, bireysel başvuru veya iptal davası yoluyla iptal edilir.
🧮 5. Normlar Hiyerarşisi ile Uygulamada Karşılaşılabilecek Sorunlar
- Yönetmelik ile Kanun Çatışması: Yönetmelik geçersiz sayılır.
- İki Kanun Arasındaki Çatışma: Özel kanun veya yeni tarihli olan uygulanır.
- Uluslararası Antlaşma ile Kanun Çatışması: Temel haklara ilişkinse antlaşma geçerlidir.
🎯 SONUÇ
Hukukun uygulanması sürecinde normların düzeni ve aralarındaki ilişkiler belirleyici rol oynar. Normlar hiyerarşisi, hukuk kurallarının geçerlilik zincirini oluştururken; norm çatışması ilkeleri de somut olayda hangi kuralın uygulanacağını belirlemeye yarar. Bu nedenle hukuk öğrencileri ve uygulayıcıları için bu iki kavram temel öneme sahiptir.
📎 Tüm Hukuk Ders Notlarına Buradan Ulaşabilirsiniz:
👉 https://www.gokhanyagmur.com.tr/category/hukuk-ders-notlari/
✉️ Hazırlayan: Avukat Gökhan Yağmur – 0542 157 06 34
🌐 www.gokhanyagmur.com
📝 OSMY Tarzı 10 Test Sorusu: Normlar Hiyerarşisi ve Norm Çatışması
- Normlar hiyerarşisinde en üstte yer alan norm hangisidir?
A) Kanun
B) Yönetmelik
C) Anayasa
D) Tüzük
E) Genelge
✅ Cevap: C - Uluslararası antlaşmalar ile kanunlar arasında çatışma varsa hangisi önceliklidir?
A) Kanun
B) Tüzük
C) Uluslararası antlaşma
D) Yönetmelik
E) Tebliğ
✅ Cevap: C - Normlar çatışmasında “lex posterior derogat legi priori” ilkesi ne ifade eder?
A) Özel kural, geneli ezer
B) Alt kural üstten önceliklidir
C) Önceki kural geçerlidir
D) Sonraki kural önceliklidir
E) Hiçbiri
✅ Cevap: D - Bir yönetmelik ile kanun arasında çelişki varsa hangisi geçerlidir?
A) Yönetmelik
B) Genelge
C) Tebliğ
D) Kanun
E) Hiçbiri
✅ Cevap: D - Aynı düzeyde iki kanun çelişirse ne yapılır?
A) Yönetmelik uygulanır
B) Hiçbiri uygulanmaz
C) Eski olan uygulanır
D) Yeni olan ve/veya özel olan uygulanır
E) Uluslararası antlaşma uygulanır
✅ Cevap: D - Normlar arasında üstlük ilişkisi kuran yapıya ne ad verilir?
A) Hukuk devleti
B) Norm sistemi
C) Normlar sıralaması
D) Normlar hiyerarşisi
E) Kanunlaştırma
✅ Cevap: D - Bir tüzüğün, kanuna aykırı olması durumunda sonucu ne olur?
A) Geçerli olur
B) Anayasa Mahkemesine taşınır
C) Uygulanır
D) Geçersiz sayılır
E) Danıştay kararı gerekir
✅ Cevap: D - Aşağıdakilerden hangisi en alt düzeyde yer alır?
A) Anayasa
B) Kanun
C) Yönetmelik
D) Genelge
E) Milletlerarası antlaşma
✅ Cevap: D - Anayasa Mahkemesi hangi kuralların iptaliyle ilgilenir?
A) Tebliğ
B) Yönetmelik
C) Kanun
D) Genelge
E) Tüzük
✅ Cevap: C - Norm çatışması çözüm ilkelerinden biri aşağıdakilerden hangisidir?
A) Öncelik ilkesi
B) Somut norm ilkesi
C) Eşitlik ilkesi
D) Yataylık ilkesi
E) Yetki devri
✅ Cevap: A
