Roma Hukuku’nda Actio Kavramı ve Davaların Sınıflandırılması
Roma Hukuku, hukuki korumayı yalnızca maddi haklarla değil, bu hakların actio yoluyla ileri sürülmesiyle sağlar. Roma’da “Hak yoktur, dava varsa hak vardır.” anlayışı egemendir. Yani bir kişinin hakkı varsa ancak onu actio ile savunabiliyorsa, o hak hukuken korunur. Bu nedenle actio kavramı Roma hukuk sisteminde son derece merkezi bir rol oynar.
Bu ders notunda, actio’nun tanımı, işlevi, türleri ve dava sisteminin sınıflandırılması detaylı biçimde ele alınacaktır.
🧾 1. Actio Nedir?
Actio, bir hakkın mahkeme önünde ileri sürülmesini sağlayan hukuki araçtır. Modern anlamda bir “dava açma yetkisi”dir. Actio, hem maddi hukuktaki bir hakkın yargı önünde ileri sürülmesini sağlar hem de bu hakka koruma sunar.
“Actio nihil aliud est quam ius persequendi in iudicio quod sibi debetur.”
(Actio, kişiye ait olan bir şeyi mahkeme yoluyla isteme hakkından başka bir şey değildir.)
⚙️ 2. Actio’nun İşlevleri
- Hak arama aracı: Maddi haklar ancak actio ile mahkemede ileri sürülür.
- Yargılama sürecini başlatır.
- Yargıcın yetkisini tanımlar: Formül sisteminde actio’nun formülü yargıcın yetki sınırlarını belirler.
- Davanın türünü ve taraflarını belirler.
📘 3. Davaların Sınıflandırılması (Actiones’in Türleri)
Roma’da davalar çeşitli yönlerden sınıflandırılmıştır. Bunlar aşağıdaki şekilde özetlenebilir:
✅ A) Kişisel Davalar (Actiones in personam) – Aynî Davalar (Actiones in rem)
- Actiones in personam: Belirli bir kişiye karşı, borç ilişkisine dayalı olarak açılan davalardır.
Örnek: Satım sözleşmesinden doğan borç için actio empti - Actiones in rem: Mutlak haklara (özellikle aynî haklara) dayanır, herkese karşı ileri sürülür.
Örnek: Mülkiyet hakkı için rei vindicatio
✅ B) Civil Davalar – Pretor Davaları (Actiones civiles – Actiones honorariae)
- Civil davalar: Ius civile’ye dayanır, sadece Romalı vatandaşlar açabilir.
- Honorariae davalar: Pretor tarafından geliştirilmiştir, Roma vatandaşları dışındaki kişiler için de geçerlidir.
✅ C) Dava Sonucuna Göre
- Condemnatio’ya dayananlar: Dava sonunda yargıç para ödemeye mahkûm edebilir.
- Deklare edici davalar: Bir hakkın varlığını tespit eder, bir şeyi ifaya zorlamaz.
✅ D) Dava Amacına Göre
- Rei persecutoriae: Zararın tazmini amacıyla açılan davalar.
- Poenales: Cezalandırma (tazminatın çok katı şeklinde) amacı taşır.
- Mixtae: Hem tazmin hem ceza içerir.
✅ E) Dava Taraflarının Sayısına Göre
- Actio directa: Hak sahibi tarafından doğrudan açılan dava
- Actio utilis: Benzer durumlar için kıyas yoluyla açılabilen dava
🏛️ 4. Actio’nun Modern Hukuktaki Yansımaları
Roma Hukuku’ndaki actio kavramı, bugün modern hukukta “dava hakkı”, “talep hakkı” ve “mahkemeye erişim hakkı” olarak yaşar.
Örneğin:
- Türk Medeni Kanunu’nda mülkiyet hakkına ilişkin dava → Actio in rem (Rei vindicatio)
- Türk Borçlar Kanunu’nda alacak davası → Actio in personam
- Tazminat davası → Actio rei persecutoriae
🧠 5. Özet Tablo ile Actio Sınıflandırması
| Kriter | Türleri |
|---|---|
| Hak türüne göre | In rem / In personam |
| Kaynağına göre | Civilis / Honoraria |
| Sonuca göre | Condemnatio / Declaratio |
| Amacına göre | Rei persecutoriae / Poenales / Mixtae |
| Taraflara göre | Directa / Utilis |
📝 ÖSYM Tarzı 10 Test Sorusu
1. Roma Hukuku’nda bir hakkın yargı önünde ileri sürülmesini sağlayan araca ne ad verilir?
A) Ius
B) Actio
C) Formula
D) Delictum
E) Obligatio
🟩 Doğru Cevap: B
2. Aşağıdakilerden hangisi bir aynî dava örneğidir?
A) Actio empti
B) Actio locati
C) Actio rei persecutoriae
D) Rei vindicatio
E) Actio conducti
🟩 Doğru Cevap: D
3. Actio in personam neye dayanır?
A) Mülkiyet hakkına
B) Sözleşmeye dayalı borç ilişkisine
C) Aile ilişkisine
D) Kamu hukukuna
E) Delikt ilişkisine
🟩 Doğru Cevap: B
4. Actiones honorariae kim tarafından tanınmıştır?
A) İmparator
B) Konsül
C) Senato
D) Pretor
E) Censor
🟩 Doğru Cevap: D
5. Aşağıdakilerden hangisi cezalandırıcı nitelikte bir actio’dur?
A) Actio rei persecutoriae
B) Actio poenalis
C) Actio in rem
D) Actio empti
E) Actio directa
🟩 Doğru Cevap: B
6. Modern hukukta actio in rem hangi hakka karşılık gelir?
A) Alacak hakkı
B) Boşanma hakkı
C) Mülkiyet hakkı
D) Velayet hakkı
E) Borcun ifası
🟩 Doğru Cevap: C
7. Pretor tarafından oluşturulan ve kıyas yoluyla açılan davalar hangisidir?
A) Actiones civiles
B) Actiones honorariae
C) Actiones utiles
D) Actiones in rem
E) Actiones poenales
🟩 Doğru Cevap: C
8. Davanın hem tazmin hem ceza işlevi gördüğü dava türü nedir?
A) Actio rei persecutoriae
B) Actio poenalis
C) Actio mixta
D) Actio in rem
E) Actio directa
🟩 Doğru Cevap: C
9. Actio’nun doğrudan hak sahibi tarafından açılması durumuna ne ad verilir?
A) Actio directa
B) Actio utilis
C) Actio in rem
D) Actio civilis
E) Actio honoraria
🟩 Doğru Cevap: A
10. Aşağıdakilerden hangisi maddi hukuktaki hakkın varlığını ispat etmeyi amaçlayan dava türüdür?
A) Actio poenalis
B) Actio condemnatoria
C) Actio declaratoria
D) Actio directa
E) Actio honoraria
🟩 Doğru Cevap: C
📌 Tüm Roma Hukuku ders notlarına buradan ulaşabilirsiniz:
🔗 https://www.gokhanyagmur.com.tr/category/hukuk-ders-notlari/
✍️ Hazırlayan: Avukat Gökhan Yağmur
📞 0542 157 06 34
🌐 www.gokhanyagmur.com
