Roma Hukuku’nda Borç İlişkisi ve Unsurları: Obligationes’in Temel Yapısı
Roma Hukuku’nda borç ilişkisi (obligatio), iki kişi arasında kurulan ve borçlunun bir edimi ifa etmekle yükümlü olduğu, alacaklının da bu edimin yerine getirilmesini talep edebildiği bir hukuki bağdır. Bu bağ, özel hukukta kişiler arasında doğan yükümlülüklerin en temelini oluşturur.
Roma hukukçusu Justinianus, borç ilişkisini şu şekilde tanımlar:
“Obligatio est iuris vinculum quo necessitate adstringimur alicuius solvendae rei secundum nostrae civitatis iura.”
(Borç, hukuk düzeni uyarınca bir şeyi yerine getirmek zorunda olduğumuz hukuki bağdır.)
Bu ders notunda borç ilişkisi kavramı, unsurları, doğum kaynakları, tarafları, konusu ve Roma Hukuku’na özgü borç anlayışı tüm yönleriyle ele alınacaktır.
📘 1. Borç İlişkisinin Tanımı
Borç ilişkisi, borçlunun bir edimi ifa etmekle yükümlü olduğu, alacaklının ise bu edimi talep etme hakkına sahip olduğu bir özel hukuk ilişkisidir.
➡️ Bu ilişki, sadece kişisel hak doğurur; eşya üzerindeki hakka dönüşmez.
⚖️ 2. Borç İlişkisinin Unsurları
✅ 1. Taraflar (Kişi Unsuru)
Borç ilişkisinde en az iki taraf bulunur:
- Alacaklı (creditor): Talep hakkına sahip olan kişi
- Borçlu (debitor): Edimi yerine getirmekle yükümlü olan kişi
Taraflar gerçek kişi veya tüzel kişi olabilir. Borç ilişkisinde karşılıklılık ilkesi esastır.
✅ 2. Edim (Eşya Unsuru)
Borç ilişkisinin konusu, borçlunun yerine getirmekle yükümlü olduğu edimdir. Edim, borçlunun davranışını ifade eder.
Edim Türleri:
- Bir şeyi verme (dare): Mülkiyetin devri
- Bir şeyi yapma (facere): İş görme, hizmet sunma
- Bir şeyi yapmaktan kaçınma (non facere): Rekabet etmeme, sır saklama gibi edimler
Edim mümkün, hukuka ve ahlaka uygun ve belirli olmalıdır.
✅ 3. Hukuki Bağlayıcılık (İrade Unsuru)
Taraflar arasında hukuki bir bağ olmalıdır. Yani borçlu, alacaklıya karşı edimi ifa etmek zorundadır. Bu bağlayıcılık ya irade beyanı (örneğin sözleşme) ya da hukuki düzenleme (örneğin haksız fiil) sonucu doğar.
🏛️ 3. Roma Hukuku’nda Borcun Kaynakları
Roma hukukçuları, borç ilişkilerinin doğabileceği dört temel kaynağı tanımlar:
🔹 1. Contractus (Sözleşme)
İki tarafın irade beyanlarının uyuşmasıyla kurulur. Karşılıklı edim yüklenilir.
🔹 2. Delictum (Haksız Fiil)
Başkasına zarar verici, hukuka aykırı davranış sonucu doğar. Zararın tazmini söz konusudur.
🔹 3. Quasi Contractus (Sözleşmeye Benzer Borçlar)
Sözleşme olmasa da, bir hukuk kuralı gereği ortaya çıkan yükümlülüklerdir.
Örnek: Haksız zenginleşme, iş görme (negotiorum gestio)
🔹 4. Quasi Delictum (Sözleşmeye Aykırı Haksız Fiiller)
Kişinin dolaylı eylemleriyle başkalarına zarar vermesi sonucu oluşur.
Örnek: İşçi, köle ya da hayvanların verdiği zararlar
📚 4. Borçlu ve Alacaklı Arasındaki İlişkinin Özellikleri
- Şahsi bir haktır: Borç ilişkisinde alacaklı, sadece borçludan talepte bulunabilir.
- Sübjektif bir bağdır: Mülkiyet gibi mutlak hak değildir.
- Borç mirasçılara intikal edebilir.
- Edim değişebilir: Tarafların anlaşmasıyla borç konusu değiştirilebilir.
🚫 5. Borç İlişkisinin Sona Ermesi
Borç ilişkisi çeşitli sebeplerle sona erebilir:
- Edimin ifası
- İbra (borcun affı)
- Takas
- Zamanaşımı
- Borçlunun veya alacaklının ölümü (istisnalar hariç)
📝 OSYM Tarzı 10 Test Sorusu
1. Roma Hukuku’nda borç ilişkisi hangi Latince terimle ifade edilir?
A) Dominium
B) Possessio
C) Obligatio
D) Delictum
E) Communio
🟩 Doğru Cevap: C
2. Aşağıdakilerden hangisi borç ilişkisinin unsurlarından biridir?
A) Zilyetlik
B) Malik olma
C) Edim
D) Tereke
E) Emphyteusis
🟩 Doğru Cevap: C
3. Edim türlerinden biri aşağıdakilerden hangisidir?
A) Hak sahibi olmak
B) Bir şeyi yapmaktan kaçınmak
C) Mirasçı tayin etmek
D) Tereke oluşturmak
E) Zilyetliği devretmek
🟩 Doğru Cevap: B
4. Haksız fiil sonucu doğan borç ilişkisinin Latince adı nedir?
A) Contractus
B) Delictum
C) Usucapio
D) Precarium
E) Habitatio
🟩 Doğru Cevap: B
5. Sözleşme olmaksızın borç ilişkisi doğuran hâllere ne ad verilir?
A) Communio
B) Quasi contractus
C) Obligatio duplex
D) Delictum
E) Pactum
🟩 Doğru Cevap: B
6. Aşağıdakilerden hangisi borç ilişkisinin sona erme nedenidir?
A) Zilyetliğin devri
B) Servitute’nin kurulması
C) Borcun ifası
D) Superficies hakkı
E) Usucapio
🟩 Doğru Cevap: C
7. Roma Hukuku’na göre borçlu kimdir?
A) Mülkiyet sahibi
B) Hak sahibi
C) Edimi ifa etmekle yükümlü kişi
D) Sözleşme dışı kişi
E) Kamu görevlisi
🟩 Doğru Cevap: C
8. Aşağıdakilerden hangisi borç ilişkisinin doğmasına neden olan durumlardan biri değildir?
A) Contractus
B) Delictum
C) Quasi contractus
D) Dominium
E) Quasi delictum
🟩 Doğru Cevap: D
9. Edim konusu aşağıdakilerden hangisi olamaz?
A) Bir şeyi yapma
B) Bir şeyi verme
C) Bir şeyi yok etme
D) Bir şeyi yapmama
E) Ahlaka aykırı davranma
🟩 Doğru Cevap: E
10. “Obligatio est iuris vinculum…” cümlesi hangi kavramı tanımlar?
A) Mülkiyet
B) Borç ilişkisi
C) Zilyetlik
D) Ortaklık
E) İntifa hakkı
🟩 Doğru Cevap: B
📌 Diğer Roma Hukuku ders notları için:
🔗 https://www.gokhanyagmur.com.tr/category/hukuk-ders-notlari/
✍️ Hazırlayan: Avukat Gökhan Yağmur
📞 0542 157 06 34
🌐 Daha fazla içerik için: www.gokhanyagmur.com
