Roma Hukuku’nda Borçların Doğum Nedenleri: Obligationes Nasıl Ortaya Çıkar?
Roma Hukuku’nda borç ilişkileri (obligationes), belirli hukuki ya da fiilî sebeplere dayanarak ortaya çıkar. Borç doğurucu bu sebeplerin sistematik biçimde sınıflandırılması, Roma hukukçularının borçlar hukukunu bir bilim dalı hâline getirmesindeki en önemli adımlardan biridir.
İlk olarak Gaius, borçların doğum nedenlerini iki başlıkta incelemiştir: sözleşmeler (contractus) ve haksız fiiller (delicta). Ancak bu ikili yapı zamanla yetersiz kalmış, Justinianus döneminde bu sistem dörtlü yapıya dönüştürülmüştür:
1. Contractus (Sözleşmeler)
2. Delicta (Haksız fiiller)
3. Quasi-contractus (Sözleşmeye benzer durumlar)
4. Quasi-delicta (Haksız fiile benzer durumlar)
Bu ders notunda, Roma Hukuku’nda borçların doğum nedenleri detaylı biçimde incelenecektir.
📘 1. Contractus – Sözleşmeler
Sözleşmeler, taraflar arasında bir hukuki bağ oluşturarak borç ilişkisi doğuran irade beyanlarıdır. Roma hukukunda consensus, yani tarafların iradelerinin uyuşması, sözleşmenin temelidir.
➤ Sözleşmelerin Özellikleri:
- En az iki taraf arasında kurulmalıdır.
- Hukuki bağ oluşturmalıdır.
- Edimler karşılıklı olmalıdır.
➤ Sözleşme Türleri:
- Verbal (Sözlü): Sponsio, stipulatio
- Literal (Yazılı): Senet, kayıt
- Real (Teslimle kurulan): Mutuum (ödünç), depositum
- Consensual (Sözlü mutabakat): Emptio-venditio (satım), locatio conductio (kira)
⚠️ 2. Delicta – Haksız Fiiller
Haksız fiil, bir kimsenin hukuka aykırı ve kusurlu eylemiyle başkasına zarar vermesidir. Roma hukuku bu tür fiilleri özel cezai yaptırımlarla da desteklemiştir.
➤ Başlıca Delictum Türleri:
- Furtum: Hırsızlık
- Iniuria: Hakaret, kişilik saldırısı
- Damnum Iniuria Datum: Malvarlığına zarar verme
- Rapina: Yağma
➤ Sonuçları:
- Zarar gören kişi, zararının tazminini talep edebilir.
- Bazı durumlarda cezaî yaptırımlar da uygulanabilir (örneğin 2 kat tazminat).
🧾 3. Quasi-contractus – Sözleşme Benzeri Borç İlişkileri
Taraflar arasında sözleşme yapılmamış olsa bile, bir kimse lehine doğan haksız bir menfaatin veya işlemin borç doğurması durumudur. Hukukun dürüstlük ve adalet ilkeleri gereği borç doğurur.
➤ Örnekler:
- Negotiorum Gestio (İş Görme): Bir kişinin bilgisi ve izni olmaksızın, onun işinin görülmesi.
Örn: Komşunun evinde yangın çıktığında kişinin evi kurtarmaya çalışması. - Indebiti Solutio (Sebepsiz İfa): Aslında borçlu olmadığı hâlde bir kimsenin ödemede bulunması.
- Communio Incidentalis (Fiilî Ortaklık): Ortak bir mal üzerinde doğan fiilî birlikte kullanım.
🛑 4. Quasi-delicta – Haksız Fiile Benzer Borç Doğuran Eylemler
Bu tür eylemler doğrudan haksız fiil olmasa da, dolaylı yoldan başka kişilere zarar verilmesine neden olur. Roma hukukçuları, bu eylemleri de borç doğuran sebepler arasında kabul etmiştir.
➤ Örnekler:
- Hakimlerin haksız karar vermesi
- Kiracının zarar vermesi
- Sahibinin gözetimindeki hayvanların verdiği zarar
- Köle veya ev hizmetçisinin verdiği zararlar
Quasi-delictum’lar, doğrudan sorumlu olmayan kişinin dolaylı olarak zarardan sorumlu tutulduğu durumlardır.
📚 5. Dörtlü Ayırımın Roma Hukukuna Katkısı
Bu dört ana başlık, Roma borçlar hukukunun sistemleşmesinin temelini oluşturur. Modern hukuk sistemlerinde de borçların doğumu bu şemaya paralel biçimde değerlendirilir:
- Türk Borçlar Kanunu’nda da sözleşme, haksız fiil, sebepsiz zenginleşme gibi başlıklar bu dörtlü ayırımın izlerini taşır.
📝 ÖSYM Tarzı 10 Test Sorusu
1. Borçların doğum nedenleri Roma’da kaç ana başlıkta toplanır?
A) 2
B) 3
C) 4
D) 5
E) 6
🟩 Doğru Cevap: C
2. Aşağıdakilerden hangisi contractus kapsamında yer alır?
A) Zarar verme
B) İş görme
C) Hırsızlık
D) Satım sözleşmesi
E) Hakaret
🟩 Doğru Cevap: D
3. “Iniuria” hangi borç doğurucu nedene örnektir?
A) Contractus
B) Quasi contractus
C) Delictum
D) Superficies
E) Servitutes
🟩 Doğru Cevap: C
4. Negotiorum gestio hangi başlık altında değerlendirilir?
A) Contractus
B) Delictum
C) Quasi contractus
D) Quasi delictum
E) Obligatio duplex
🟩 Doğru Cevap: C
5. Quasi-delictum kapsamında hangisi yer alır?
A) Emptio venditio
B) Kölenin verdiği zarar
C) Vasiyet
D) Sponsio
E) İrad
🟩 Doğru Cevap: B
6. Sebepsiz zenginleşme hangi borç türüne girer?
A) Contractus
B) Delictum
C) Quasi contractus
D) Quasi delictum
E) Pactum
🟩 Doğru Cevap: C
7. Aşağıdakilerden hangisi delictum değildir?
A) Hakaret
B) Hırsızlık
C) Yağma
D) Yazılı sözleşme
E) Malvarlığına zarar verme
🟩 Doğru Cevap: D
8. Hangi durumda borç ilişkisi sözleşme olmaksızın doğar?
A) Sözleşme
B) Emptio venditio
C) Quasi contractus
D) Pactum
E) Sponsio
🟩 Doğru Cevap: C
9. Delictum’dan doğan borçların temel amacı nedir?
A) Kazanç elde etmek
B) Hibe yapmak
C) Tazminat sağlamak
D) Mülkiyet devri
E) Ortaklık kurmak
🟩 Doğru Cevap: C
10. Roma Hukuku’nda borçların doğumuna ilişkin modern sistemin temeli aşağıdakilerden hangisidir?
A) Servitutes
B) Dominium
C) Obligationes
D) Quirites
E) Imperium
🟩 Doğru Cevap: C
📌 Diğer Roma Hukuku ders notları için:
🔗 https://www.gokhanyagmur.com.tr/category/hukuk-ders-notlari/
✍️ Hazırlayan: Avukat Gökhan Yağmur
📞 0542 157 06 34
🌐 Daha fazla içerik için: www.gokhanyagmur.com
