Roma Hukuku’nda Dava Açma ve Takip Süreci: Ordo Iudiciorum Privatorum
Roma Hukuku, özel hukuk davalarında belirli bir dava ve yargılama süreci öngörmüştür. Bu süreç, günümüz yargılama sistemlerinin temelini oluşturmuştur. Roma’da özel hukuktan doğan uyuşmazlıklar, genellikle ordo iudiciorum privatorum (özel yargılama düzeni) çerçevesinde çözülür. Bu sistemde yargılamanın iki evresi vardır: in iure ve apud iudicem.
Bu notta, Roma’da dava açma süreci, takip aşamaları, yetkili makamlar, tarafların görevleri ve dava formülleri detaylı olarak incelenecektir.
🧾 1. Roma’da Dava Açmanın Temel Şartları
Dava açılabilmesi için aşağıdaki temel unsurların sağlanması gerekir:
✅ 1. Hakkın varlığı ve bu hakka uygun actio (dava türü)
Kişinin dava açabilmesi için maddi hukukta tanınmış bir hakkının olması ve bu hakkı koruyacak actioya sahip olması gerekir. Roma’da “hak yoksa dava da yok” anlayışı egemendir.
✅ 2. Taraf ehliyeti (capacitas iudiciaria)
Tarafların dava açma ve davaya taraf olma ehliyetine sahip olmaları gerekir.
✅ 3. Zamanaşımı süresi
Birçok actio, belli bir süreyle sınırlıdır. Süresi içinde açılmayan davalar düşer.
🏛️ 2. Dava Süreci: İki Aşamalı Yargılama
📌 A) In Iure (Hukuk Önünde – Praetor Huzurunda)
Bu ilk aşamada taraflar praetorun önüne çıkar. Praetor, olayları dinler, tarafların actio’larını değerlendirir ve yargılamaya izin verirse bir formül belirler. Bu aşamada:
- Davanın konusuna uygun formül oluşturulur.
- Taraflar anlaşamazsa praetor, bir iudex (hakem/yargıç) atar.
- Dava dosyası ikinci aşamaya geçmek üzere hazırlanır.
⚠️ In iure aşamasında dava reddedilebilir. Örneğin, tarafın iddiası hukuken korunmuyorsa.
📌 B) Apud Iudicem (Hakim Önünde)
Bu aşama, formülde belirtilen sınırlar çerçevesinde iudex tarafından yürütülür. Iudex, bir yargı yetkilisi değil, tarafların kabul ettiği bir şahıstır. Burada:
- Deliller toplanır
- Tanıklar dinlenir
- Yargılamanın esası görülür
- Karar verilir
⚖️ 3. Davada Kullanılan Formül (Formula)
Roma’daki yargılamada en kritik nokta formula sistemidir. Bu formül, davanın kapsamını ve iudex’in yetkisini belirler.
Formula bölümleri:
- Intentio: Davacının iddiası
- Demonstratio: Olayın özeti
- Condemnatio: Yargıcın mahkûmiyet kararı verebilme yetkisi
- Exceptio: Davalının savunmaları
- Praescriptio: Zaman ve şekil şartları
Formula sistemi, modern hukukta dava dilekçesi ve hüküm sınırlarını belirleyen unsurlarla büyük benzerlik gösterir.
⚖️ 4. Dava Takibi ve Sonuçlar
➤ İddianın ispatı davacıya aittir:
Roma’da da “ispat yükü” davacıdadır. Hak iddia eden kişi bunu delille kanıtlamalıdır.
➤ Yargıcın hükmü:
Iudex, formül doğrultusunda ya mahkûmiyet (condemnatio) ya da beraat (absolutio) kararı verir.
➤ Karar sonrası sonuçlar:
Mahkûmiyet durumunda, karar borcun ödenmesini, taşınmazın iadesini, cezaî tazminatı içerebilir. Kararın ifası için infaz yolları mevcuttur (özellikle daha sonraki dönemlerde manus iniectio, missio in bona, vs.).
🧑⚖️ 5. Yargı Yetkisi ve Yetkili Makamlar
| Görevli Kişi | Yetki Alanı |
|---|---|
| Praetor Urbanus | Vatandaşlar arası özel hukuk davaları |
| Praetor Peregrinus | Yabancılarla ilgili davalar |
| Iudex | Dava esası hakkında karar veren şahıs |
| Recuperatores | Ticari veya hızlı çözümlenmesi gereken davalar |
📘 6. Modern Hukuk ile Karşılaştırma
| Roma Hukuku | Modern Hukuk |
|---|---|
| In Iure | Dava dilekçesinin kabulü aşaması |
| Apud Iudicem | Esas inceleme aşaması |
| Formula | Dava dilekçesi + talep sonuçları |
| Iudex | Yargıç |
| Praetor | Hakim-savcı karışımı görevli |
📝 ÖSYM Tarzı 10 Test Sorusu
1. Roma’da özel hukuk yargılamasında uygulanan sistemin adı nedir?
A) Cognitio extraordinaria
B) In iure systema
C) Ordo iudiciorum privatorum
D) Diktatörlük sistemi
E) Magistratus yargısı
🟩 Doğru Cevap: C
2. Yargılamada praetor’un huzurunda gerçekleşen ilk aşamaya ne ad verilir?
A) Cognitio
B) Formula
C) Apud iudicem
D) In iure
E) Intentio
🟩 Doğru Cevap: D
3. Yargıcın esas hakkında karar verdiği aşama aşağıdakilerden hangisidir?
A) In iure
B) Praescriptio
C) Apud iudicem
D) Formula
E) Exceptio
🟩 Doğru Cevap: C
4. Roma’da delillerin toplandığı ve tanıkların dinlendiği yargı aşaması nedir?
A) In iure
B) Cognitio
C) Apud iudicem
D) Ius civile
E) Condemnatio
🟩 Doğru Cevap: C
5. Formülün davacının iddiasını belirten kısmına ne ad verilir?
A) Exceptio
B) Demonstratio
C) Intentio
D) Condemnatio
E) Praescriptio
🟩 Doğru Cevap: C
6. Aşağıdakilerden hangisi Roma’daki dava sürecinin sonunda verilen hükmü ifade eder?
A) Intentio
B) Absolutio veya condemnatio
C) Exceptio
D) Formula
E) Ius honorarium
🟩 Doğru Cevap: B
7. Davanın esasına bakan ve karar veren şahıs kimdir?
A) Praetor
B) Edil
C) Senatör
D) Iudex
E) Censor
🟩 Doğru Cevap: D
8. Formül sisteminde davalının ileri sürdüğü savunmalar hangi başlık altında yer alır?
A) Demonstratio
B) Exceptio
C) Praescriptio
D) Condemnatio
E) Intentio
🟩 Doğru Cevap: B
9. Delil sunma ve tanık çağırma hangi aşamada mümkündür?
A) In iure
B) Formula yazımı
C) Apud iudicem
D) Cognitio
E) Exceptio
🟩 Doğru Cevap: C
10. Aşağıdakilerden hangisi modern hukukta Roma’daki praetor’a en çok benzeyen görevlidir?
A) Avukat
B) Cumhuriyet savcısı
C) Noter
D) Hakim-savcı karışımı yargı yetkilisi
E) Baro başkanı
🟩 Doğru Cevap: D
📌 Tüm Roma Hukuku notlarına ulaşmak için:
🔗 https://www.gokhanyagmur.com.tr/category/hukuk-ders-notlari/
✍️ Hazırlayan: Avukat Gökhan Yağmur
📞 0542 157 06 34
🌐 Daha fazla içerik için: www.gokhanyagmur.com
