Roma Hukukunda Hukukî Ehliyet Türleri: Hak ve Fiil Ehliyeti Nedir?
(Roma Hukukunda Hukukî Kişilik ve Ehliyetin Teorik ve Pratik Temelleri)
🔍 Giriş: Hukukî Ehliyet Ne Demektir?
Roma Hukuku’nda bir kişinin hukuk düzeni içinde birtakım haklara sahip olması ve bu hakları bizzat kullanabilmesi belirli şartlara bağlanmıştır. Bu çerçevede, hukukî ehliyet, kişilerin haklardan yararlanma ve bu hakları kullanma kapasitesini ifade eder.
Ehliyet, iki temel başlık altında incelenir:
- Hak Ehliyeti (capacitas iuris)
- Fiil Ehliyeti (capacitas facti ya da capacitas agendi)
Roma’da her birey doğar doğmaz bu ehliyetlere sahip olmaz; sosyal statü, aile yapısı, cinsiyet, özgürlük durumu gibi faktörler bu ehliyetlerin sınırlarını belirler.
🏛️ 1. Hak Ehliyeti (Capacitas Iuris)
Hak ehliyeti, bir kişinin Roma hukuk düzeni içinde hak sahibi olabilme yeteneğidir.
➡️ Örneğin: Mirasçı olabilme, evlenebilme, mal edinme gibi haklar bu kapsamda değerlendirilir.
Hak ehliyetine sahip olmanın üç temel şartı vardır:
- Status libertatis (Özgürlük durumu)
- Kişi özgür (liber) olmalı, köle (servus) olmamalıdır.
- Status civitatis (Vatandaşlık durumu)
- Roma vatandaşı (civis Romanus) olmalıdır. Latini ve peregrini (yabancılar) sınırlı haklara sahiptir.
- Status familiae (Aile içindeki konumu)
- Kişinin ailedeki yeri önemlidir. Aile reisinin (pater familias) otoritesi altındaki kişiler bağımsız hak kullanamazlar.
❗ Bu üç statüden herhangi birinin eksikliği, hak ehliyetini ya kısıtlar ya da tamamen ortadan kaldırır.
🧠 2. Fiil Ehliyeti (Capacitas Facti)
Fiil ehliyeti, kişinin sahip olduğu hakları bizzat kullanabilme yeteneğidir. Yani kişi, kendi iradesiyle hukuki işlem yapabilir mi, dava açabilir mi, sözleşme akdedebilir mi?
➡️ Örneğin: Alım-satım yapma, borç altına girme, dava açma gibi durumlarda fiil ehliyeti gereklidir.
Fiil ehliyeti şu unsurlara bağlıdır:
- Yaş
- Çocuklar (infantes): 7 yaşına kadar tam ehliyetsizdir.
- Küçükler (impuberes): 7–14 yaş arasında sınırlı fiil ehliyetine sahiptir.
- Erginler (puberes): Erkeklerde 14, kızlarda 12 yaşla birlikte tam fiil ehliyeti kazanılır (bazı sınırlamalarla).
- Akıl sağlığı
- Deli veya akıl hastalığı bulunan kişi fiil ehliyetine sahip değildir.
- Cinsiyet
- Kadınların ehliyeti erkeklere göre daha sınırlıdır. Evli kadının bazı işlemleri için kocasının veya vasinin izni gerekir.
- Bağımsızlık (sui iuris olma)
- Aile reisinin otoritesinden bağımsız olmayan kişiler (alieni iuris) genellikle fiil ehliyetinden yoksundur.
📌 Hak ve Fiil Ehliyeti Arasındaki Fark
| Kriter | Hak Ehliyeti | Fiil Ehliyeti |
|---|---|---|
| Tanım | Hak sahibi olabilme yeteneği | Sahip olunan hakları kullanabilme yeteneği |
| Doğumda başlar mı? | Bazı durumlarda evet (cenin hak ehliyeti) | Hayır, irade açıklamasına bağlıdır |
| Engeller | Kölelik, yabancı olmak | Yaş, akıl hastalığı, aile hiyerarşisi |
| Kullanım | Pasif (haklara sahip olma) | Aktif (işlem yapabilme) |
🔎 Roma’da Cenin (Nasciturus) ve Hak Ehliyeti
Henüz doğmamış çocuk (nasciturus), sağ doğmak şartıyla bazı haklara (örneğin miras) sahip olabilir. Bu özel durum, Roma hukukunun ileri düzeyde adalet duygusunu yansıtan nadir örneklerinden biridir.
💡 Modern Hukuka Etkileri
- Bugünkü medeni hukuk sistemlerinde kişi hak ehliyetine doğumla, fiil ehliyetine ise yaş, akıl sağlığı ve reşitlik şartlarıyla sahip olur.
- Türk Medeni Kanunu’ndaki ehliyet kavramı da Roma hukukuna dayanır.
- “Ehliyetin sınırlandırılması”, “velayet, vesayet” gibi kurumlar doğrudan Roma’dan mirastır.
🔗 Tüm Roma Hukuku Ders Notları için:
📎 Roma Hukuku Ders Notları – www.gokhanyagmur.com.tr
Hazırlayan: Avukat Gökhan Yağmur – www.gokhanyagmur.com
📘 Test – Hukukî Ehliyet Türleri (Roma Hukuku)
- Hak ehliyeti nedir?
A) Hakları kullanabilme yetisi
B) Yasal temsilci olabilme
C) Hak sahibi olabilme yetisi
D) Kamu görevine girme
E) Dava açma hakkı - Fiil ehliyeti nedir?
A) Yalnızca kamu görevlileri için geçerlidir
B) Hakları kullanabilme yeteneğidir
C) Sadece miras bırakabilme yetkisidir
D) Vatandaşlık hakkıdır
E) Kölelerin haklarıdır - Roma hukukuna göre hak ehliyeti için aşağıdakilerden hangisi gerekmez?
A) Özgür olmak
B) Roma vatandaşı olmak
C) Erkek olmak
D) Aile reisinden bağımsız olmak
E) Köle olmamak - “Sui iuris” olmak ne anlama gelir?
A) Kadın olmak
B) Vatandaş olmak
C) Yabancı olmak
D) Kendi başına hak ve fiil ehliyetine sahip olmak
E) Köle olmak - Aile reisinin otoritesi altında olan kişi ne olarak adlandırılır?
A) Peregrini
B) Sui iuris
C) Alieni iuris
D) Liberi
E) Pater familias - Roma’da 7 yaşından küçük bir çocuğun ehliyeti nasıldır?
A) Tam ehliyetlidir
B) Sınırlı ehliyeti vardır
C) Tam ehliyetsizdir
D) Tam fiil ehliyetine sahiptir
E) Her işlemi geçerlidir - Nasciturus’un hak ehliyeti hangi şartla geçerlidir?
A) Roma vatandaşı ise
B) Babası köle değilse
C) Sağ doğarsa
D) 12 yaşını doldurursa
E) Evli ise - Kadınların fiil ehliyetini sınırlayan temel unsur nedir?
A) Yaş
B) Vatandaşlık
C) Erkek vesayeti
D) Soylu aileden olmaması
E) Pretor onayı - Aşağıdakilerden hangisi hak ehliyetini etkilemez?
A) Özgürlük durumu
B) Vatandaşlık durumu
C) Cinsiyet
D) Aile içindeki konum
E) Kölelik - Hak ehliyeti ile fiil ehliyeti arasındaki temel fark nedir?
A) Birisi doğumla, diğeri evlilikle başlar
B) Biri pasif, diğeri aktif ehliyettir
C) İkisi de aynıdır
D) Biri mülkiyetle ilgilidir, diğeri ceza ile
E) Fiil ehliyeti sadece kadınlara özgüdür
