Roma Hukukunda Kişi Türleri: Bireyin Statüsü ve Sınıflandırılması

(Roma Toplumunda İnsan Kimliği: Hukukî Ayrımlar ve Sosyal Sınıflar)

---

📌 Giriş: Kişi Kimdir?

Roma Hukuku’nda kişi (persona), haklara ve borçlara sahip olabilen varlık anlamına gelir. Ancak her insan bu niteliklere sahip değildir. Roma toplumu, kişileri hukukî statülerine göre ayırmış ve her sınıfa farklı haklar tanımıştır.

Bu ayrım, statü hukuku (status libertatis, status civitatis, status familiae) kapsamında değerlendirilir. Her birey, bu üç statünün kesişiminde bir konuma sahiptir.

---

🧩 1. Temel Ayrım: Özgürler (Liberi) ve Köleler (Servi)

🔹 Köleler (Servi)

• Hukukî kişi sayılmazlar.
• Hak ehliyetleri yoktur; hiçbir mal edinemezler, evlenemezler, dava açamazlar.
• Tamamen efendilerine (dominus) bağlıdırlar.
• “Res mancipi” statüsünde yani eşya olarak kabul edilirler.
• Köle efendinin bir uzvu gibi değerlendirilirdi (servus est instrumentum vocale – köle konuşan bir alettir).

📌 Ancak daha sonra geleneksel anlayışa karşı gelişen doğal hukuk düşüncesi, kölelere insani bir bakış geliştirmeye başlamıştır.

🔹 Özgürler (Liberi)

• Hak ehliyetine sahip bireylerdir.
• Liberi de kendi içinde çeşitli statülere ayrılır. Bunlar:

---

🧩 2. Roma Vatandaşlık Statüsü: Cives Romani, Latini, Peregrini

🏛️ Cives Romani (Roma Vatandaşları)

• Tam hak ehliyetine sahiptirler:
  • Evlenme (conubium)
  • Mal edinme (commercium)
  • Dava açma (actio)
  • Oy kullanma (ius suffragii)
  • Kamu görevi alma (ius honorum) gibi haklardan faydalanırlar.
• Roma hukukunun gerçek süjesidirler.

🏛️ Latini (Latinler)

• Özellikle Latin kolonilerinde yaşayan özgür bireylerdir.
• Kısmen hak ehliyetine sahiptirler:
  • Conubium (evlenme hakkı) yoktur,
  • Commercium (mal edinme) hakkı genellikle vardır.
• Roma’ya hizmetleri karşılığında bazen vatandaşlığa yükseltilirler.

🏛️ Peregrini (Yabancılar)

• Roma dışında yaşayan, Roma vatandaşı olmayan özgür kişilerdir.
• Kendi kentlerinin hukukuna tabidirler.
• Roma içindeki davalarda sınırlı şekilde ius gentium (halklar hukuku) kapsamında korunabilirler.

📌 M.S. 212 yılında Caracalla Fermanı (Constitutio Antoniniana) ile imparator Caracalla tüm özgür kişilere Roma vatandaşlığı vererek bu ayrımı ortadan kaldırmıştır.

---

🧩 3. Aile Statüsü: Sui Iuris ve Alieni Iuris

🔹 Sui Iuris (Bağımsız Kişiler)

• Kendi başına bir “patria potestas” (baba otoritesi) altında olmayan kişilerdir.
• Mal varlıkları, şahsi hakları kendi adlarınadır.
• Aile reisi (pater familias) bu grubun tipik örneğidir.

🔹 Alieni Iuris (Bağımlı Kişiler)

• Bir aile reisinin otoritesi altındadır.
• Kendilerine ait mal edinemez, bazı işlemleri yapamazlar.
• Ancak bazı sınırlı haklara sahiptirler (örneğin ticari işletme yürütüyorsa).

---

📌 Kişi Türlerinin Özeti:

Statü	Tanımı	Hak Ehliyeti	Örnek
Servi	Köle	Yok	Zorla çalıştırılan birey
Liberi	Özgür kişi	Var	Roma vatandaşı
Cives Romani	Roma vatandaşı	Tam	Oy kullanır, evlenir
Latini	Latin koloniden özgür kişi	Sınırlı	Mal edinebilir
Peregrini	Yabancı	Çok sınırlı	Roma dışından biri
Sui Iuris	Bağımsız kişi	Tam	Pater familias
Alieni Iuris	Aileye bağlı kişi	Sınırlı	Aile çocuğu

---

💡 Modern Hukuka Etkisi

• Bugünkü “vatandaşlık” ve “hukukî ehliyet” ayrımları Roma’dan mirastır.
• Vatandaşlıkla gelen siyasi haklar ilk kez Roma’da sistemleşmiştir.
• Kişinin haklara sahip olma durumu hâlâ medeni hukuk sistemlerinde benzer kriterlere dayanır.

---

🔗 Tüm Roma Hukuku Ders Notları için:

📎 Roma Hukuku Ders Notları – www.gokhanyagmur.com.tr
Hazırlayan: Avukat Gökhan Yağmur – www.gokhanyagmur.com

---

📘 Test – Roma Hukukunda Kişi Türleri

1. Kölelerin (servi) hukukî statüsü nasıldır?
   A) Tam hak ehliyetlidir
   B) Vatandaş kabul edilir
   C) Eşya statüsündedir
   D) Yarı özgürdür
   E) Dava açabilir
2. “Liberi” terimi neyi ifade eder?
   A) Köle
   B) Kadın
   C) Özgür kişi
   D) Yabancı
   E) Aile reisi
3. Roma’da tam hak ehliyetine sahip kişi hangisidir?
   A) Peregrinus
   B) Latinus
   C) Servus
   D) Civis Romanus
   E) Adrogatus
4. Latini’lerin sahip olmadığı hak hangisidir?
   A) Ticaret yapma
   B) Mülkiyet
   C) Dava açma
   D) Evlenme (conubium)
   E) Miras alma
5. Peregrinus kimdir?
   A) Roma vatandaşı
   B) Köle
   C) Yabancı özgür kişi
   D) Aile reisi
   E) Kız çocuk
6. Aile reisinin otoritesinde olmayan kişi kimdir?
   A) Alieni iuris
   B) Servus
   C) Sui iuris
   D) Peregrinus
   E) Latinus
7. Alieni iuris kişilerin özelliği nedir?
   A) Tam mülkiyet hakkı vardır
   B) Köledirler
   C) Başkasının otoritesi altındadır
   D) Yabancı vatandaştır
   E) Evlenemezler
8. Caracalla Fermanı ile ne olmuştur?
   A) Kölelik kaldırılmıştır
   B) Roma yanmıştır
   C) Herkese Roma vatandaşlığı verilmiştir
   D) Edictum kaldırılmıştır
   E) Senato lağvedilmiştir
9. “Conubium” hakkı ne anlama gelir?
   A) Mal edinme
   B) Evlenme
   C) Oy kullanma
   D) Dava açma
   E) Miras alma
10. “Pater familias” hangi gruba girer?
    A) Servi
    B) Peregrini
    C) Sui iuris
    D) Alieni iuris
    E) Latinus