Roma Hukuku’nda Sınırlı Ayni Haklar: Mülkiyetin Gölgesinde Hak Sahipliği
Roma Hukuku’nda mülkiyet hakkı (dominium), bir eşya üzerindeki en geniş ayni hak olarak kabul edilse de, bu hakka alternatif olarak sınırlı ayni haklar (iura in re aliena) da önemli bir yer tutar. Bu haklar, başkasına ait bir eşya üzerinde belirli bir kullanım veya yararlanma yetkisi tanır; ancak tam mülkiyet hakkı vermez.
Bu yazıda Roma Hukuku’nda sınırlı ayni hakların tanımı, türleri, özellikleri, kazanılma ve sona erme yolları sistematik şekilde ele alınacaktır.
📘 1. Sınırlı Ayni Hak Nedir?
Sınırlı ayni haklar, bir kişinin başkasına ait bir eşya üzerinde belirli ve sınırlı bir yetkiyle doğrudan hâkimiyet kurmasına olanak tanıyan, herkese karşı ileri sürülebilen ayni haklardır.
Roma Hukuku’ndaki başlıca sınırlı ayni hak türleri şunlardır:
- İntifa Hakkı (Ususfructus)
- Kullanma Hakkı (Usus)
- İkar Hakkı (Habitatio)
- Arazi İrtifakı (Servitutes)
- Emphyteusis (Tarım Yarar Hakkı)
- Superficies (Yüzey Hakkı)
🏠 2. İntifa Hakkı (Ususfructus)
İntifa hakkı, başkasına ait bir eşyayı kullanma (usus) ve onun ürünlerinden yararlanma (fructus) hakkını içerir. Fakat abusus (tasarruf etme – satma, yok etme) yetkisi yoktur.
Özellikleri:
- Genellikle ömür boyu tanınır.
- Kişiye sıkı sıkıya bağlıdır (devredilemez).
- Mirasla geçmez.
- Tüketilemeyen mallar üzerinde kurulabilir.
Örnek: Bir kişi, başka birine ait evde yaşama ve kiraya verip gelir elde etme hakkına sahip olabilir; ancak evi satamaz.
👤 3. Kullanma Hakkı (Usus)
İntifa hakkının daraltılmış biçimidir. Malı sadece şahsi ihtiyaçlar için kullanma hakkı tanır. Ürünlerinden yararlanma yetkisi yoktur ya da sınırlıdır.
Özellikleri:
- Sadece şahsi kullanım içindir.
- Üçüncü kişilere devredilemez.
- Genellikle küçük çaplı taşınmazlar için kullanılır.
🏡 4. İkamet Hakkı (Habitatio)
Bir taşınmazda, sahibinin iznine gerek olmaksızın ikamet etme hakkıdır. Usus ile benzerlik gösterse de daha çok konut ile ilişkilidir.
🌱 5. Arazi İrtifakı (Servitutes)
Arazi irtifakları, bir taşınmazın (yükümlü taşınmaz – praedium serviens) başka bir taşınmaza (yararlanan taşınmaz – praedium dominans) belirli bir yarar sağlaması amacıyla kurulmuş haklardır.
Türleri:
- Kırsal İrtifaklar (Servitutes praediorum rusticorum): Geçit hakkı, su alma hakkı vb.
- Kentsel İrtifaklar (Servitutes praediorum urbanorum): Işık alma hakkı, duvar yaslama hakkı vb.
Özellikleri:
- Taşınmaz lehine kurulur.
- Bağımsız şekilde devredilemez.
- Tapuya bağlıdır, taşınmazla birlikte geçer.
🌾 6. Emphyteusis (Tarım İrtifakı – Uzun Süreli Kiralama)
Emphyteusis, kamuya veya tapulu mal sahibine ait bir taşınmazın sürekli tarım işletmesi amacıyla, uzun vadeli ve karşılıklı yükümlülüklerle devredilmesi hakkıdır.
Özellikleri:
- Neredeyse tam mülkiyet gibidir.
- Tarla sahibine vergi benzeri bir bedel (kanon) ödenir.
- Mirasla geçebilir ve devredilebilir.
🧱 7. Superficies (Yüzey Hakkı)
Bir başkasına ait arsanın üzerinde inşaat yapma ve o yapıyı kullanma hakkıdır. Kamuya veya şahıslara ait araziler üzerinde yapılaşmaya izin verilmesiyle oluşur.
Özellikleri:
- Binanın mülkiyeti yüzey hakkı sahibine aittir.
- Arsa ise başkasına aittir.
- Süreli ya da süresiz olabilir.
🛠️ 8. Kazanılma ve Sona Erme
Kazanılma Yolları:
- Vasiyet
- Sözleşme (contractus)
- Mahkeme kararı
- Zamanaşımı (usucapio bazı hallerde uygulanabilir)
Sona Erme Hallerinden Bazıları:
- Sürenin dolması
- Hak sahibinin ölümü
- Malın yok olması
- Hakkın kullanılmaması (terk)
- Hak devrinin yasak olduğu hallerde intikal etmemesi
📝 OSYM Tarzı 10 Test Sorusu
1. Aşağıdakilerden hangisi sınırlı ayni hak değildir?
A) Ususfructus
B) Servitutes
C) Usus
D) Dominium
E) Superficies
🟩 Doğru Cevap: D
2. İntifa hakkı sahibinin aşağıdakilerden hangisini yapma yetkisi yoktur?
A) Malı kullanma
B) Malın ürünlerinden yararlanma
C) Malı satma
D) Malı kiraya verme
E) Maldan gelir elde etme
🟩 Doğru Cevap: C
3. Usus hakkı sahibinin aşağıdakilerden hangisini yapması yasaktır?
A) Malı kullanmak
B) Şahsi ihtiyaçlarını karşılamak
C) Eşyayı kiraya vermek
D) Eşyayı ikamet için kullanmak
E) Eşyayı tüketmemek
🟩 Doğru Cevap: C
4. Arazi irtifakları için aşağıdakilerden hangisi doğrudur?
A) Kişiye bağlıdır
B) Eşya üzerindeki zilyetliği sağlar
C) Geçici olarak kurulur
D) Taşınmaz lehine kurulur
E) Tüketilebilir mallarda geçerlidir
🟩 Doğru Cevap: D
5. Habitatio hakkı ne tür bir sınırlı ayni haktır?
A) Tarım hakkı
B) Kullanım hakkı
C) İntifa hakkı
D) İkamet hakkı
E) Geçit hakkı
🟩 Doğru Cevap: D
6. Aşağıdakilerden hangisi tarım amacıyla kurulan uzun vadeli sınırlı ayni haktır?
A) Habitatio
B) Ususfructus
C) Superficies
D) Emphyteusis
E) Nexum
🟩 Doğru Cevap: D
7. Superficies hakkı hangi durumda sona erer?
A) Yapının yıkılması
B) Arsanın satılması
C) Tapunun devri
D) Vergi ödenmemesi
E) Zilyetliğin kaybı
🟩 Doğru Cevap: A
8. Aşağıdakilerden hangisi irtifak haklarından biridir?
A) Zilyetlik
B) İpotek
C) Servitus
D) Usucapio
E) Traditio
🟩 Doğru Cevap: C
9. Ususfructus hakkı mirasla geçer mi?
A) Geçer
B) Sadece eşe geçer
C) Sadece çocuklara geçer
D) Mirasla geçmez
E) Noter onayıyla geçer
🟩 Doğru Cevap: D
10. Aşağıdaki haklardan hangisi doğrudan mülkiyet hakkı içermez?
A) Dominium
B) Emphyteusis
C) Ususfructus
D) İpotek
E) Superficies
🟩 Doğru Cevap: C
📌 Tüm Roma Hukuku notlarına ulaşmak için:
🔗 https://www.gokhanyagmur.com.tr/category/hukuk-ders-notlari/
✍️ Hazırlayan: Avukat Gökhan Yağmur
📞 0542 157 06 34
🌐 Daha fazla içerik için ziyaret edin: www.gokhanyagmur.com
