Roma Hukuku’nda Usul Hukuku: Yargılamanın Kuralları ve Süreci
Roma Hukuku’nda usul hukuku, maddi hukukun uygulanabilmesini sağlayan kurallar bütünüdür. Bugün “medeni usul hukuku” ya da “yargılama hukuku” dediğimiz alanın temelleri, Roma’da atılmıştır. Hakların korunabilmesi için bir “actio” yeterli değildir; o hakkın, belirli usul kurallarına uygun şekilde mahkeme önünde ileri sürülmesi gerekir. Bu bağlamda, usul hukuku Roma’da hak aramanın en temel araçlarından biridir.
🧾 1. Usul Hukuku Nedir?
Usul hukuku (ius procedendi); davanın açılması, görülmesi ve karara bağlanmasına ilişkin kuralların bütünüdür. Maddi hukuk haklarının işletilebilmesi için mutlaka usul kurallarına uyulmalıdır.
Roma’da usul hukukunun temel amacı, “iustitia” (adalet) ilkesini yerine getirmek ve taraflar arasında hukuki dengeyi sağlamaktır.
🏛️ 2. Roma Usul Hukuku Sistemleri
Roma’da yargılama sistemi tarihsel olarak üç döneme ayrılır:
✅ A) Legis Actiones (M.Ö. 450 – M.Ö. 200)
- En eski ve katı sistemdir.
- Davalar belirli söz kalıplarıyla (örneğin “do, dico, addico”) açılırdı.
- Hatalı bir kelime dahi davanın düşmesine neden olabilirdi.
- Vatandaş olmayanlar bu sistemi kullanamazdı.
✅ B) Formula Sistemi (Ordo Iudiciorum Privatorum) (M.Ö. 200 – M.S. 200)
- Daha esnek bir yapıdadır.
- Pretor, her dava için özel bir formül belirler.
- İki aşamalı yargılama vardır:
- In iure: Praetor huzurunda dava türü belirlenir, iudex atanır.
- Apud iudicem: Hakem (iudex) önünde esas yargılama yapılır.
✅ C) Cognitio Extraordinaria (İmparatorluk Dönemi Sonrası)
- Tek aşamalı yargılamadır.
- Kamu görevlileri doğrudan yargılamayı yapar ve karar verir.
- İtiraz ve temyiz mümkündür.
⚙️ 3. Yargılamanın Aşamaları
1. Actio’nun İleri Sürülmesi
Dava açmak için uygun bir actio bulunmalıdır. Dava konusu, actio ile belirlenir.
2. In Iure Aşaması
- Praetor huzurunda dava türü ve uygun formül belirlenir.
- Dava taraflarının kimlikleri, ehliyetleri kontrol edilir.
- Yargıç (iudex) tayin edilir.
3. Formülün Belirlenmesi
- Intentio (davacının iddiası)
- Exceptio (davalının savunması)
- Condemnatio (yargıcın mahkûmiyet yetkisi)
- Demonstratio (dava konusu)
4. Apud Iudicem Aşaması
- Iudex, delilleri değerlendirir ve karar verir.
- Sonuç: Condemnatio (mahkûmiyet) veya Absolutio (beraat)
⚖️ 4. Yargılamada Tarafların Rolü
- Actor (Davacı): Hakkını arayan kişidir. İspat yükü ona aittir.
- Reus (Davalı): Hakkında iddiada bulunulan kişi
- Iudex (Hakim): Tarafsız üçüncü kişidir, kararı o verir.
- Advocatus: Taraflara yardımcı olan kişi (modern avukat kavramına benzer)
🧠 5. Roma Usul Hukukunun Özellikleri
- Formel sistemdir: Biçimsel hatalar davanın düşmesine neden olabilir.
- Taraflara özgüdür: Kamu davası (ceza davası) sistemi sınırlıdır.
- Delil serbestliği yoktur: Deliller sınırlı sayıdadır.
- Hak arama bireyseldir: Devlet yalnızca yargı yolunu sunar.
📘 6. Modern Hukukla Karşılaştırma
| Roma Usul Hukuku | Modern Medeni Usul Hukuku |
|---|---|
| Actio ile dava açılır | Dava dilekçesi ile dava açılır |
| Praetor formül yazar | Hakim yargılamayı yürütür |
| Iudex tarafsız hakemdir | Hakim resmi görevlidir |
| Tek kişi (hakem) karar verir | Hâkimler kurulu karar verebilir |
| Biçimsel hata davayı düşürür | Usul hataları telafi edilebilir |
📝 ÖSYM Tarzı 10 Test Sorusu
1. Roma’da en eski usul sistemi aşağıdakilerden hangisidir?
A) Formula sistemi
B) Interdictum sistemi
C) Cognitio extraordinaria
D) Legis actiones
E) Edictum sistemi
🟩 Doğru Cevap: D
2. Praetor tarafından belirlenen dava formülünün esas alındığı sistem hangisidir?
A) Legis actiones
B) Formula sistemi
C) Cognitio extraordinaria
D) Edictum
E) Arbitrium
🟩 Doğru Cevap: B
3. Aşağıdakilerden hangisi formula sisteminde yer alan bir bölümdür?
A) Vindicatio
B) Condemnatio
C) Emptio
D) Delegatio
E) Promissio
🟩 Doğru Cevap: B
4. Cognitio extraordinaria sisteminin özelliği nedir?
A) İki aşamalı olması
B) Vatandaşlara özel olması
C) Tek aşamalı olması
D) Senato tarafından yürütülmesi
E) İudex’in atanmaması
🟩 Doğru Cevap: C
5. Roma’da esas hakkında karar veren kişi kimdir?
A) Praetor
B) Senatör
C) Princeps
D) Iudex
E) Advocatus
🟩 Doğru Cevap: D
6. Taraflara yardımcı olan, avukat benzeri kişi kimdir?
A) Actor
B) Reus
C) Advocatus
D) Iudex
E) Procurator
🟩 Doğru Cevap: C
7. Roma’da dava açabilmek için gerekli olan temel unsur nedir?
A) Noter onayı
B) Vergi ödeme belgesi
C) Actio
D) Praescriptio
E) Interdictum
🟩 Doğru Cevap: C
8. Formula sisteminde davacının iddiasını belirten kısım hangisidir?
A) Exceptio
B) Demonstratio
C) Condemnatio
D) Intentio
E) Praescriptio
🟩 Doğru Cevap: D
9. Yargılamada savunmayı içeren formül bölümü nedir?
A) Exceptio
B) Condemnatio
C) Intentio
D) Actio
E) Vindicatio
🟩 Doğru Cevap: A
10. Aşağıdakilerden hangisi Roma usul hukukunun özelliğidir?
A) Devlet kendiliğinden dava açar
B) Usul kuralları esnektir
C) İspat yükü devlettedir
D) Biçimsel hata davayı düşürür
E) Temyiz mekanizması yaygındır
🟩 Doğru Cevap: D
📌 Tüm Roma Hukuku ders notlarına erişmek için:
🔗 https://www.gokhanyagmur.com.tr/category/hukuk-ders-notlari/
✍️ Hazırlayan: Avukat Gökhan Yağmur
📞 0542 157 06 34
🌐 Daha fazlası için: www.gokhanyagmur.com
