Roma’da Yargı Sistemi ve Hukuk Yolu: Iurisdictio’dan Judicium’a Roma Adalet Düzeni
Roma Hukuku, yalnızca borçlar, kişiler ve mülkiyet gibi maddi hukuk alanlarında değil, aynı zamanda yargılama hukuku (ius procedendi) bakımından da dünya hukuk sistemlerine örnek teşkil etmiştir. Roma’nın yargı sistemi, hem özel hukuk hem de kamu hukuku uyuşmazlıklarının çözümünde kamu görevlilerinin ve yargıçların oynadığı rolleri ve davaların yürütülme süreçlerini açık bir sistem dâhilinde düzenlemiştir.
Bu kapsamlı ders notunda, Roma’da yargı sistemi, görevli makamlar, dava süreci, hukuk yolları ve yargı çeşitleri detaylı şekilde ele alınacaktır.
🏛️ 1. Roma Yargı Sisteminin Temel Unsurları
➤ Iurisdictio (Yargı Yetkisi)
Roma’da hukuki uyuşmazlıkların çözümü için devlet tarafından tanınan “iurisdictio”, yani yargılama yetkisi esastı. Bu yetki, başlangıçta yalnızca praetorlar (yargı yetkisi olan yüksek magistralar) tarafından kullanılırdı.
Iurisdictio, bir kamu görevlisinin iki kişi arasındaki özel hukuk uyuşmazlığını çözmek üzere, davaya el koyma ve davayı yargıç önüne getirme yetkisidir.
🧾 2. Yargılama Usulleri (Iudicium)
Roma’da özel hukuk uyuşmazlıklarının çözümünde zaman içinde üç büyük dönem ortaya çıkmıştır:
🔹 A) Legis Actiones (M.Ö. 450 – M.Ö. 150)
- En eski dönemdir.
- Kesin şekilcilik hâkimdir.
- Yanlış kelime kullanmak davayı kaybetmeye yol açabilir.
- Uyuşmazlıklar magistra önünde dile getirilir, özel kişi (iudex) yargı yapar.
🔹 B) Formula Usulü (M.Ö. 150 – M.S. 250)
- Esnek ve yaygın sistemdir.
- Praetor, tarafların dilekçesine göre bir formül yazar.
- Hakim (iudex) bu formüle göre karar verir.
- En sistemli dönemdir, Justinianus sistematiğine temel olmuştur.
🔹 C) Cognitio Extraordinaria (M.S. 250 sonrası)
- Artık yargıç da devlet görevlisidir (iudex değil, iudicium publicum).
- Devletin merkezi yargılama gücü artar.
- Temyiz yolları ortaya çıkar.
- İmparatorluk döneminin yargı sistemidir.
⚖️ 3. Yargı Yetkisine Sahip Görevliler
✅ 1. Praetor Urbanus: Roma vatandaşları arasındaki özel davalara bakar.
✅ 2. Praetor Peregrinus: Yabancılarla Romalılar arasındaki uyuşmazlıklara bakar.
✅ 3. Ediller, Konsüller, İmparator: Özel alanlara ilişkin yargı yetkileri vardır.
✅ 4. Iudex: Dava, praetor’un yetki vermesiyle, tarafların belirlediği özel kişidir. Yargıçlık görevi görür.
✅ 5. Recuperatores ve Centumviri: Ticari ve miras davalarına bakan özel kurul/jürilerdir.
🧭 4. Dava Süreci (Ordo Iudiciorum Privatorum)
➤ 1. In Iure (Ön Aşama – Praetor Huzurunda)
- Dava başlatılır.
- Praetor, davayı dinler.
- Taraflara formül verilir.
- Hakim atanır.
➤ 2. Apud Iudicem (Yargıç Aşaması)
- Formüle uygun şekilde davanın esası görülür.
- Taraflar delil sunar.
- Hakim karara varır.
🧑⚖️ 5. Hukuk Yolları ve Temyiz
➤ Appellatio (Temyiz):
Cognitio sisteminden sonra gelişmiştir. Karardan memnun olmayan taraf, üst makama başvurur.
➤ Revocatio / Rescriptum Principis:
İmparatora doğrudan başvuru, özellikle kamu hukukuna ilişkin konularda mümkündür.
⚠️ 6. Ceza Yargılaması (Iudicium Publicum)
- Halk meclisleri, centuria comitia ve senatus tarafından görülürdü.
- İmparatorluk döneminde özel ceza mahkemeleri kuruldu.
- Ciddi suçlar için devletin doğrudan müdahalesi vardı.
📚 7. Roma Yargı Sistemi ile Günümüz Hukuku Arasındaki Parallelikler
| Roma Hukuku | Modern Hukuk |
|---|---|
| Praetor | Savcı / Hakim öncesi ön inceleme |
| Formula | İddianame veya dava dilekçesi |
| Iudex | Yargıç |
| Cognitio Extraordinaria | İlk derece mahkemesi |
| Appellatio | Temyiz / İstinaf |
📝 ÖSYM Tarzı 10 Test Sorusu
1. Roma’da yargılama yetkisini elinde tutan görevliye ne ad verilir?
A) Consul
B) Censor
C) Praetor
D) Iudex
E) Centurio
🟩 Doğru Cevap: C
2. Formula usulünde karar verme yetkisi kime aittir?
A) Praetor
B) Iudex
C) İmparator
D) Avukat
E) Senato
🟩 Doğru Cevap: B
3. Cognitio Extraordinaria dönemi hangi özelliğiyle öne çıkar?
A) Kesin şekilcilik
B) Halk yargıçları
C) Devlet yargıcı tarafından yargılama
D) Temyiz sisteminin olmaması
E) Dua ile hüküm verilmesi
🟩 Doğru Cevap: C
4. Dava sürecinde formülün yazıldığı aşama hangisidir?
A) Apud Iudicem
B) In Iure
C) Appellatio
D) Cognitio
E) Delictum
🟩 Doğru Cevap: B
5. Farklı vatandaşlık statüsündeki kişiler arasında çıkan özel davalara kim bakar?
A) Praetor Peregrinus
B) Praetor Urbanus
C) Edil
D) Iudex
E) Konsül
🟩 Doğru Cevap: A
6. Roma’da kamu davalarına hangi terimle işaret edilir?
A) Iudicium Publicum
B) Formula
C) Ius Civile
D) Res Judicata
E) Ius Gentium
🟩 Doğru Cevap: A
7. Appellatio ne demektir?
A) Hakim ataması
B) Temyiz
C) Formül yazımı
D) Borcun sona ermesi
E) Hakaret davası
🟩 Doğru Cevap: B
8. Roma’da ilk yargılama usulü hangisidir?
A) Cognitio
B) Formula
C) Legis Actiones
D) In Iure
E) Sponsio
🟩 Doğru Cevap: C
9. Formula sisteminin temel avantajı nedir?
A) Dua ile karar verilmesi
B) Yazılı delillerin olmaması
C) Esneklik ve yargılamanın sadeleşmesi
D) Halk meclisince yürütülmesi
E) Bireylerin kendilerini savunamaması
🟩 Doğru Cevap: C
10. Roma’da centumviri hangi davalara bakar?
A) Ticari ve miras davalarına
B) Siyasi suçlara
C) Hırsızlık davalarına
D) Satış sözleşmelerine
E) İmparatorluk davalarına
🟩 Doğru Cevap: A
📌 Diğer Roma Hukuku ders notları için:
🔗 https://www.gokhanyagmur.com.tr/category/hukuk-ders-notlari/
✍️ Hazırlayan: Avukat Gökhan Yağmur
📞 0542 157 06 34
🌐 Daha fazla içerik için: www.gokhanyagmur.com
