Temel Haklar ve Özgürlükler Nedir? | Anayasa Hukuku Konu Anlatımı + Test Soruları
1. Temel Hakların Tanımı ve Anlamı
Temel hak ve özgürlükler, bireylerin doğuştan sahip olduğu, insan onurunun ve bireysel bütünlüğün korunmasını amaçlayan haklardır. Anayasaların en korunan hükümlerinden biridir ve devletin birey karşısında sınırlandırılmasını sağlar.
Anayasa md. 12/1:
“Herkes, kişiliğine bağlı, dokunulmaz, devredilmez, vazgeçilmez temel hak ve hürriyetlere sahiptir.”
2. Temel Hakların Nitelikleri
a) Devredilmezlik:
Haklar, kişiye sıkı sıkıya bağlıdır. Kimse bu haklardan kendi isteğiyle bile vazgeçemez.
b) Vazgeçilmezlik:
Birey, temel haklarını terk edemez; devlet de bu hakkı tanımamazlık edemez.
c) Dokunulmazlık:
Devlet dahil hiçbir güç, bu haklara keyfi olarak müdahale edemez.
3. Temel Hakların Sınıflandırılması
a) Kişi Hakları (Negatif Statü Hakları):
Devlete karşı bireyin korunduğu haklardır.
Örnekler: Yaşam hakkı, kişi özgürlüğü ve güvenliği, din ve vicdan özgürlüğü, işkence yasağı.
b) Sosyal ve Ekonomik Haklar (Pozitif Statü Hakları):
Devletten olumlu edim isteyen haklardır.
Örnekler: Eğitim hakkı, sağlık hakkı, sosyal güvenlik hakkı.
c) Siyasi Haklar:
Vatandaşlık bağına dayanan ve siyasi yaşama katılmayı sağlayan haklardır.
Örnekler: Seçme ve seçilme hakkı, siyasi parti kurma hakkı, dilekçe hakkı.
4. Temel Hakların Sınırlandırılması Rejimi
Anayasa md. 13:
“Temel hak ve hürriyetler, yalnızca Anayasa’nın ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere bağlı olarak ve ancak kanunla sınırlanabilir.”
Sınırlamanın Şartları:
- Kanunla sınırlanma
- Anayasa’da belirtilmiş meşru nedenlere dayanma
- Demokratik toplum gereklerine uygunluk
- Ölçülülük ilkesi gözetilerek yapılmalıdır.
Ölçülülük İlkesi:
- Elverişlilik: Sınırlandırma, amacı gerçekleştirmeye uygun olmalıdır.
- Gereklilik: Daha hafif bir müdahale ile amaç sağlanabiliyorsa, bu tercih edilmelidir.
- Orantılılık: Müdahale ile amaç arasında adil denge olmalıdır.
5. Olağanüstü Hâl ve Temel Haklar
Anayasa md. 15:
Savaş, seferberlik, sıkıyönetim veya olağanüstü hâllerde bazı haklar sınırlandırılabilir veya durdurulabilir. Ancak:
Durdurulamayacak haklar:
- Yaşam hakkı
- İşkence ve kötü muamele yasağı
- Suç ve cezaların geçmişe yürütülememesi
- Suçluluğu mahkeme kararı olmadan belirlenememe
6. Ulusal ve Uluslararası Belgeler
A. Ulusal Belgeler:
- Türkiye Cumhuriyeti Anayasası
- Anayasa md. 90/son fıkra: Uluslararası insan hakları sözleşmeleri ile çelişki halinde, bu sözleşmeler esas alınır.
B. Uluslararası Belgeler:
- Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS)
- İnsan Hakları Evrensel Bildirisi (1948)
- Birleşmiş Milletler Medeni ve Siyasi Haklar Sözleşmesi
AİHM Kararlarının Önemi:
AİHM içtihatları, insan hakları ihlallerine karşı bireysel koruma sağlar. Türkiye, 1987’den itibaren bireysel başvuru hakkını tanımış ve 1989’dan itibaren AİHM yargı yetkisini kabul etmiştir.
📌 Hazırlayan:
Avukat Gökhan Yağmur
Tüm konu anlatımları ve anayasa hukuku testleri için:
🌐 www.gokhanyagmur.com
📘 Tüm Hukuk Ders Notları
📝 Temel Haklar ve Özgürlükler – Test Soruları (10 Soru)
1. Temel hakların sınırlandırılmasında hangi ilke dikkate alınmalıdır?
A) Güçler ayrılığı
B) Ölçülülük
C) Anayasa Mahkemesi kararı
D) Dokunulmazlık
E) Hâkim kararı
✅ Cevap: B
2. Aşağıdakilerden hangisi sosyal haklardan biridir?
A) Yaşam hakkı
B) Eğitim hakkı
C) Kişi dokunulmazlığı
D) Dilekçe hakkı
E) Din özgürlüğü
✅ Cevap: B
3. Anayasa’nın 15. maddesine göre olağanüstü hâlde dahi sınırlanamayacak hak hangisidir?
A) Dilekçe hakkı
B) Eğitim hakkı
C) Suç ve cezada kanunilik
D) Sosyal güvenlik hakkı
E) Sağlık hakkı
✅ Cevap: C
4. Aşağıdakilerden hangisi kişisel haklara örnektir?
A) Seçme hakkı
B) Sağlık hakkı
C) Yaşam hakkı
D) Sendika hakkı
E) Sosyal güvenlik
✅ Cevap: C
5. Anayasaya göre temel hakların yalnızca kanunla sınırlandırılabileceği hangi maddede düzenlenmiştir?
A) md. 13
B) md. 90
C) md. 10
D) md. 12
E) md. 2
✅ Cevap: A
6. AİHM kararlarına göre, temel haklara müdahalede en önemli ölçüt nedir?
A) Müdahalenin resmî gazetede yayınlanması
B) Devletin izni
C) Müdahalenin kanuna dayanması
D) Müdahalenin ölçülü olması
E) İç hukuk yollarının tükenmesi
✅ Cevap: D
7. Uluslararası insan hakları sözleşmeleri ile iç hukuk çelişirse hangisi uygulanır?
A) İç hukuk
B) Anayasa
C) TBMM kararı
D) Cumhurbaşkanlığı kararı
E) Uluslararası sözleşme
✅ Cevap: E (Anayasa md. 90/son)
8. Bireysel başvuru hakkı Türkiye’de ne zaman tanınmıştır?
A) 1982
B) 1987
C) 1995
D) 2001
E) 2010
✅ Cevap: B
9. İnsan Hakları Evrensel Bildirisi hangi tarihte kabul edilmiştir?
A) 1945
B) 1946
C) 1948
D) 1950
E) 1955
✅ Cevap: C
10. Eğitim hakkı hangi hak kategorisinde yer alır?
A) Kişi hakkı
B) Sosyal hak
C) Siyasi hak
D) Özgürlük hakkı
E) Özel hak
✅ Cevap: B
