Temel Haklar ve Özgürlükler Nelerdir? Türleri, Nitelikleri, Sınırlama Rejimi ve Test Soruları (2025 Anayasa Hukuku Konu Anlatımı + Test)
📚 1. Temel Haklar ve Özgürlükler Nedir?
Temel hak ve özgürlükler, bireyin doğuştan sahip olduğu, insan onuruna dayanan ve devletin saygı göstermekle yükümlü olduğu evrensel haklardır. 1982 Anayasası’nın ikinci kısmı (madde 12-74 arası), bu haklara ayrılmıştır.
Anayasa madde 12’ye göre:
“Herkes, kişiliğine bağlı, dokunulmaz, devredilmez, vazgeçilmez temel hak ve hürriyetlere sahiptir.”
Bu hükümle birlikte temel haklar, bireyin devlete karşı korunması gereken bir alan olarak tanımlanmıştır.
📌 2. Temel Hakların Nitelikleri
Temel hakların bazı ayırıcı nitelikleri vardır:
- Evrensellik: Her bireyin doğuştan hakkıdır.
- Devredilmezlik: Kişi bu hakları başkasına devredemez.
- Vazgeçilmezlik: Birey bu haklardan feragat edemez.
- Dokunulmazlık: Devlet, bu haklara ancak kanunla ve sınırlı olarak müdahale edebilir.
Temel hakların bu özellikleri, hukuk devleti ilkesinin bir gereğidir.
📚 3. Temel Hakların Sınıflandırılması
3.1. Kişi Hakları (Negatif Statü Hakları)
Devletin karışmaması gereken alanlardır.
Örn: yaşama hakkı, kişi özgürlüğü, din ve vicdan özgürlüğü, özel hayatın gizliliği.
3.2. Sosyal ve Ekonomik Haklar (Pozitif Statü Hakları)
Devletin aktif rol oynaması gereken haklardır.
Örn: eğitim hakkı, sosyal güvenlik hakkı, çalışma hakkı, sağlık hizmeti.
3.3. Siyasal Haklar (Aktif Statü Hakları)
Vatandaşın siyasal sürece katılımını sağlar.
Örn: seçme ve seçilme hakkı, dilekçe hakkı, siyasi parti kurma.
📘 4. Temel Hakların Sınırlandırılması Rejimi
Temel hak ve özgürlükler sınırsız değildir. Ancak bu sınırlandırma Anayasa’nın 13. maddesi çerçevesinde yapılmalıdır.
Anayasa Madde 13’e göre:
- Haklar yalnızca kanunla sınırlandırılabilir.
- Sınırlama, demokratik toplum düzeninin gereklerine ve ölçülülük ilkesine uygun olmalıdır.
- Sınırlama hakkın özüne dokunamaz.
4.1. Ölçülülük İlkesi
Bir hakkın sınırlandırılması, zorunlu, uygun ve ölçülü olmalıdır.
Fazla müdahale, hak ihlali sayılır.
📚 5. Olağanüstü Hâl Rejiminde Temel Haklar
Anayasa madde 15’e göre; savaş, seferberlik, sıkıyönetim veya olağanüstü hâl ilan edildiğinde hak ve özgürlükler sınırlandırılabilir veya durdurulabilir. Ancak:
- Yaşama hakkı,
- İşkence yasağı,
- Suç ve cezada kanunilik ilkesi gibi çekirdek haklara dokunulamaz.
📘 6. Temel Hakların Korunması ve Yargısal Denetimi
Temel hakların korunmasında üç temel mekanizma vardır:
- Yargı yolları (idari ve adli yargı)
- Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru (m.148)
- Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi başvurusu
Türkiye’de AYM’ye bireysel başvuru, 2012’den beri uygulanan güçlü bir mekanizmadır. Kişiler, tüm iç hukuk yollarını tükettikten sonra AYM’ye başvurabilir.
📌 7. Temel Haklar ve Uluslararası Belgeler
Temel hakların güvence altına alındığı bazı belgeler:
- Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS)
- Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi (1948)
- Medeni ve Siyasi Haklar Sözleşmesi (1966)
1982 Anayasası’nın 90. maddesine göre, usulüne göre yürürlüğe konmuş temel haklara ilişkin uluslararası sözleşmeler, kanunlarla çelişirse üstün tutulur.
📌 Hazırlayan:
Avukat Gökhan Yağmur
Tüm hukuk ders notları için:
🌐 www.gokhanyagmur.com
📚 https://www.gokhanyagmur.com.tr/category/hukuk-ders-notlari/
📘 Temel Haklar ve Özgürlükler – Test Soruları (10 Soru)
1. “Temel hak ve hürriyetler kişiliğe bağlıdır; devredilemez ve vazgeçilemez” hükmü hangi Anayasa maddesinde yer alır?
A) 12
B) 13
C) 14
D) 15
E) 90
✅ Cevap: A
2. Aşağıdakilerden hangisi negatif statü (kişi hakları) grubundadır?
A) Eğitim hakkı
B) Sağlık hakkı
C) Yaşama hakkı
D) Sosyal güvenlik hakkı
E) Sendika hakkı
✅ Cevap: C
3. Temel haklar yalnızca hangi yolla sınırlandırılabilir?
A) Cumhurbaşkanı kararı
B) Bakanlar kurulu kararı
C) Kanunla
D) Yargı kararı
E) İçtihatla
✅ Cevap: C
4. Aşağıdaki haklardan hangisi olağanüstü hâlde bile sınırlanamaz?
A) Toplantı ve gösteri yürüyüşü
B) Konut dokunulmazlığı
C) Yaşama hakkı
D) Çalışma hakkı
E) Basın özgürlüğü
✅ Cevap: C
5. Anayasa’ya göre “ölçülülük ilkesi” hangi maddede yer alır?
A) m.10
B) m.11
C) m.12
D) m.13
E) m.15
✅ Cevap: D
6. Aşağıdakilerden hangisi çekirdek haklardan biridir?
A) Örgütlenme özgürlüğü
B) Suç ve cezada kanunilik
C) İfade özgürlüğü
D) Seyahat özgürlüğü
E) Dernek kurma hakkı
✅ Cevap: B
7. AYM’ye bireysel başvuru hangi yıl uygulanmaya başlamıştır?
A) 2001
B) 2004
C) 2010
D) 2012
E) 2015
✅ Cevap: D
8. Aşağıdakilerden hangisi sosyal ve ekonomik haklardandır?
A) Din ve vicdan özgürlüğü
B) Eğitim hakkı
C) Özel hayatın gizliliği
D) Seyahat özgürlüğü
E) Seçme ve seçilme hakkı
✅ Cevap: B
9. Temel haklara ilişkin uluslararası sözleşmeler ile kanunların çatışması halinde hangisi esas alınır?
A) Kanun
B) İçtihat
C) AYM kararı
D) Uluslararası sözleşme
E) Bakanlık genelgesi
✅ Cevap: D
10. Aşağıdakilerden hangisi bireysel başvuru yapılabilecek merci değildir?
A) AYM
B) İdare Mahkemesi
C) AİHM
D) Danıştay
E) Sayıştay
✅ Cevap: E
