DOKUZUNCU (9) BÖLÜM YARGILAMA GİDERLERİ VE ADLİ YARDIM – HMK DERS NOTLARI
Bu derste, medeni yargılamada önemli bir yer tutan yargılama giderleri ve adli yardım kurumunu inceleyeceğiz. Yargılama giderleri, davanın açılması, yürütülmesi ve sonuçlandırılması sürecinde yapılan zorunlu harcamaları ifade eder. Bu giderler, dava sürecinin ayrılmaz bir parçası olup usul ekonomisi ve hak arama özgürlüğü bakımından büyük önem taşır.
Yargılama giderleri, HMK’nın m.323 – 333 arasında düzenlenmiştir. Harçlar, tebligat ve posta giderleri, bilirkişi ve tanık ücretleri, keşif masrafları, vekalet ücreti gibi kalemleri kapsar. Kural olarak davanın haksız çıkan tarafı, tüm yargılama giderlerini ödemekle yükümlüdür. Ancak mahkeme, kısmen haklılık hâlinde giderleri orantılı olarak paylaştırabilir.
Öte yandan, ekonomik gücü yetersiz olan kişilerin hak arama özgürlüğü Adlî Yardım Kurumu aracılığıyla korunur. HMK’nın m.334 – 340 hükümlerine göre, maddi imkânsızlık nedeniyle yargılama giderlerini karşılayamayacak durumda olan kişilere, geçici olarak bu yükümlülüklerden muafiyet tanınır. Adli yardım kararı, yargılamanın adil biçimde yürütülmesini güvence altına alan Anayasal bir haktır.
Bu bölümde;
- Yargılama giderlerinin kapsamı ve unsurları,
- Gider avansı ve delil avansı farkı,
- Giderlerin ödenmesi, paylaştırılması ve yargılama sonunda hükmedilmesi,
- Adlî yardımın tanımı, şartları ve kapsamı,
- Adlî yardım talebi ve kararı,
- Adlî yardımın sona ermesi ve kötüye kullanımı
konuları ayrıntılı biçimde incelenecektir.
Hazırlanan ders notları, 6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu (HMK), mevzuat.gov.tr, resmigazete.gov.tr ve güncel Yargıtay içtihatları temel alınarak oluşturulmuştur. Hedef, hukuk fakültesi öğrencileri ile Hukuk Mesleklerine Giriş Sınavı (HMGS) adaylarına, sistematik, sade ve güncel bir kaynak sunmaktır.
BİRİNCİ AYRIM: YARGILAMA GİDERLERİ
Yargılama giderleri, davanın yürütülmesi sırasında yapılan zorunlu harcamaları ifade eder. Bu giderlerin neleri kapsadığı, kimler tarafından karşılanacağı ve hangi durumlarda sorumluluk doğuracağı, kanun hükümleriyle ayrıntılı biçimde düzenlenmiştir.
Yargılama Giderlerinin Kapsamı (HMK m.323)
Yargılama giderleri, dava sürecinde yapılan tüm masrafların genel adıdır. Kanun, bu giderlerin kapsamını belirli kalemler hâlinde sıralamıştır. Buna göre;
- Başvurma, karar ve ilam harçları,
- Dava nedeniyle yapılan tebligat ve posta giderleri,
- Dosya düzenleme, evrak temini ve sair büro işlemlerine ilişkin giderler,
- Geçici hukuki koruma tedbirleri, ihtarname, protesto ve vekâletname düzenlenmesine ilişkin masraflar,
- Keşif işlemlerinde yapılan harcamalar,
- Tanık ve bilirkişilere ödenen ücretler,
- Resmî kurum ve dairelerden alınan belgeler için ödenen vergi, harç ve ücretler,
- Tarafların bizzat hazır bulunduğu hâllerde, hâkim tarafından takdir edilecek yol, konaklama ve gündelik giderleri,
- Vekille takip edilen davalarda vekalet ücreti,
- Ve nihayetinde, yargılama süreci içinde yapılan diğer her türlü gider, yargılama giderleri kapsamına girer.
Bu düzenleme, yargılamanın mali boyutunun sistematik bir biçimde belirlenmesini sağlar.
Uygulama Notu:
Örneğin, bir tazminat davasında keşif yapılması gerektiğinde bilirkişi ücreti, keşif giderleri ve tanık ücretleri bu madde kapsamında yargılama giderlerine dâhil edilir.
Delil İkamesi İçin Avans (HMK m.324)
Taraflardan her biri, ileri sürdüğü delilin mahkemece değerlendirilmesi için gerekli olan giderlerin karşılığı olarak delil avansı yatırmakla yükümlüdür. Mahkeme, bu avansın miktarını belirleyerek taraflara kesin süre verir.
Eğer bir delilin ikamesi her iki tarafça birlikte talep edilmişse, avansın yarısı her iki tarafça eşit şekilde ödenir.
Taraflardan biri yükümlülüğünü yerine getirmezse, diğer taraf bu avansı ödeyebilir; aksi hâlde delil ikamesi talebinden vazgeçilmiş sayılır.
Önemli Not:
Bu hüküm, tarafların üzerinde serbestçe tasarruf edemeyecekleri dava ve işler için uygulanmaz. Yani kamu düzenine ilişkin konularda mahkeme re’sen hareket edebilir.
Re’sen Yapılması Gereken İşlemlere İlişkin Giderler (HMK m.325)
Bazı davalarda, tarafların iradesinden bağımsız olarak hâkim re’sen delil toplayabilir. Bu hâller genellikle kamu düzenine ilişkin veya tarafların üzerinde serbestçe tasarruf edemeyecekleri davalardır.
Bu tür durumlarda, hâkim gerekli delil giderlerinin bir haftalık süre içinde taraflardan biri veya her ikisi tarafından belirli oranda ödenmesine karar verir.
Eğer verilen sürede avans yatırılmazsa, bu giderler geçici olarak Hazine tarafından karşılanır; ancak sonradan, gideri ödemesi gereken taraftan tahsil edilir.
Yargılama Giderlerinden Sorumluluk (HMK m.326)
Kural olarak, yargılama giderleri aleyhine hüküm verilen taraftan alınır. Bu, medeni usul hukukunun temel ilkelerinden biridir.
Mahkeme, her iki tarafın da kısmen haklı olduğu durumlarda giderleri haklılık oranına göre paylaştırabilir.
Birden fazla kişi aleyhine hüküm verilmişse, mahkeme giderleri ya paylaştırabilir ya da bu kişileri müteselsilen sorumlu tutabilir.
Örnek Olay:
Birden fazla davalının bulunduğu bir kira alacağı davasında, davalıların biri borcun tamamından sorumlu tutulmuş, diğeri ise kısmen haklı çıkmışsa, mahkeme giderleri oranlayarak veya birlikte sorumluluk esasına göre hükmedebilir.
Dürüstlük Kuralına Aykırılık Sebebiyle Yargılama Giderlerinden Sorumluluk (HMK m.327)
Davanın gereksiz yere uzamasına neden olan veya dürüstlük kuralına aykırı davranan taraf, davayı kazansa dahi yargılama giderlerinin tamamını veya bir kısmını ödemeye mahkûm edilebilir.
Ayrıca, davada taraf sıfatı bulunmadığı hâlde, karşı tarafı yanıltarak kendisine dava açılmasına sebebiyet veren kişi lehine yargılama giderine hükmedilemez.
Bu madde, dürüstlük ilkesinin yargılamada doğrudan uygulanmasına hizmet eder; kötü niyetli davranışların önüne geçilmesini sağlar.
Fer’î Müdahale Gideri (HMK m.328)
Dava sırasında, üçüncü bir kişi fer’î müdahil olarak taraflardan birinin yanında davaya katılabilir.
Eğer yanında yer aldığı taraf davayı kaybederse, müdahil yalnızca kendi katılımı nedeniyle oluşan giderlerden sorumlu olur.
Buna karşın, davayı kazanan tarafın tutum ve davranışı, üçüncü kişinin davaya katılmasını gerektirmişse, mahkeme müdahale giderlerinin tamamını veya bir kısmını lehine hüküm verilen tarafa yükleyebilir.
Kötüniyetle veya Haksız Dava Açılmasının Sonuçları (HMK m.329)
Hiçbir hukuki dayanağı olmaksızın dava açan veya kötü niyetli davranan taraf, yalnızca yargılama giderlerini değil; karşı tarafın vekiliyle aralarında kararlaştırılan vekalet ücretinin tamamını veya bir kısmını ödemekle de yükümlü olabilir.
Ayrıca, kötü niyetli taraf 500 TL’den 5000 TL’ye kadar disiplin para cezası ile cezalandırılabilir. Eğer bu davranış vekilden kaynaklanmışsa, ceza vekile uygulanır.
Bu hüküm, yargının gereksiz meşgul edilmesini engellemek ve iyi niyetli yargılama ilkesini korumak amacı taşır.
Vekâlet Ücretinin Taraf Lehine Hükmedilmesi (HMK m.330)
Vekille takip edilen davalarda, mahkemece kanuna uygun vekalet ücreti taraf lehine hükmedilir.
Bu ücret, davayı kazanan tarafın yaptığı yargılama giderleri arasında önemli bir unsurdur ve kazanan tarafın maddi yükünü hafifletmeyi amaçlar.
Esastan Sonuçlanmayan Davada Yargılama Gideri (HMK m.331)
Dava, konusuz kalma veya başka bir nedenle esastan sonuçlanmamışsa, mahkeme yargılama giderlerini tarafların davayı açtıkları andaki haklılık durumuna göre belirler.
Görevsizlik veya yetkisizlik kararı verilmişse, davaya devam edilen mahkeme giderlere hükmeder.
Eğer dava başka bir mahkemede sürdürülmezse, davacı giderleri ödemekle yükümlü olur.
Uygulama Örneği:
Görevli olmayan bir mahkemede açılan dava yetkili mahkemeye taşınmazsa, ilk mahkemenin giderleri, davanın devam ettiği yerdeki mahkeme tarafından hükme bağlanır.
Yargılama Giderlerine Hükmedilmesi (HMK m.332)
Mahkeme, yargılama giderlerine re’sen hükmeder.
Kararda, giderlerin tutarı, hangi tarafa ve hangi oranda yükletildiği ayrıntılı biçimde gösterilir.
Hükümden sonraki giderler de ayrıca ilamın altına yazılır.
Bu hüküm, mahkeme kararlarında şeffaflık ve hesap verilebilirlik ilkesini sağlar.
Avansın İadesi (HMK m.333)
Dava sonucunda hüküm kesinleştikten sonra, mahkeme kullanılmayan avansın kendiliğinden iadesine karar verir.
Bu iade işleminin tebliğ gideri, avansın iade edilecek kısmından karşılanır.
Bu düzenleme, tarafların yargılama sürecinde yaptıkları ödemelerin güvence altına alınmasını sağlar.
İKİNCİ KISIM: ADLİ YARDIM (HMK m.334–340)
Adli yardım, ekonomik durumu yetersiz olan kişilere hukuki korunma ve yargı mercilerine erişim hakkı tanıyan bir kurumdur. Bu sayede, kimse yalnızca maddi imkânsızlıklar nedeniyle hakkını aramaktan mahrum kalmaz.
Adli Yardımdan Yararlanacak Kişiler (HMK m.334)
Kendisi ve ailesinin geçimini ciddi biçimde tehlikeye atmaksızın yargılama veya takip giderlerini karşılayamayacak olan kişiler, taleplerinin açıkça dayanaktan yoksun olmaması kaydıyla adli yardımdan yararlanabilir.
Ayrıca, kamuya yararlı dernek ve vakıflar da mali güçlük içindeyseler adli yardımdan faydalanabilirler.
Yabancılar açısından ise bu imkân karşılıklılık (mütekabiliyet) şartına bağlıdır.
Ancak, adli yardımdan faydalanan kişinin mirasçıları, halefleri veya fer’i müdahilleri bu haktan yararlanamaz.
Adli Yardımın Kapsamı (HMK m.335)
Adli yardım kararıyla kişiye şu haklar tanınır:
- Tüm yargılama ve takip giderlerinden geçici muafiyet,
- Teminat gösterme yükümlülüğünden muafiyet,
- Devlet tarafından giderlerin avans olarak ödenmesi,
- Gerektiğinde, avukat ücreti sonradan ödenmek üzere bir avukat görevlendirilmesi.
Adli yardım kararı, hükmün kesinleşmesine kadar geçerliliğini sürdürür.
Adli Yardım Talebi (HMK m.336)
Adli yardım talebi, davanın görüleceği mahkemeye yapılır.
İcra veya iflas takipleri söz konusuysa, talep takibin yapılacağı yerdeki icra mahkemesine yöneltilir.
Talepte bulunan kişi, iddiasının özetini, delillerini ve mali durumunu gösteren belgeleri sunmak zorundadır.
Kanun yollarına başvuru sırasında adli yardım talebi, Bölge Adliye Mahkemesi veya Yargıtay’a yapılır.
Adli yardım taleplerine ilişkin evraklar, her türlü harç ve vergiden muaftır.
Adli Yardım Talebinin İncelenmesi (HMK m.337)
Mahkeme, adli yardım talebini genellikle duruşma yapmaksızın inceler. Ancak, talep edilirse duruşmalı olarak da değerlendirilebilir.
Talebin reddi hâlinde, iki hafta içinde aynı mahkemeye dilekçeyle itiraz edilebilir.
İtiraz üzerine dosya, aynı yerdeki başka bir hukuk dairesine veya en yakın mahkemeye gönderilir.
Bu kararlara karşı ayrıca kanun yoluna başvurulamaz.
Adli yardım reddedilmiş olsa dahi, kişinin mali durumunda sonradan ciddi bir bozulma meydana gelirse yeniden talepte bulunabilir.
Adli Yardım Kararının Kaldırılması (HMK m.338)
Adli yardımdan yararlanan kişi, mali durumu hakkında yanlış beyanda bulunmuşsa veya sonradan mali gücü artmışsa, mahkeme adli yardım kararını kaldırır.
Bu, kötüye kullanımı önlemeye yönelik bir güvencedir.
Adli Yardımla Ertelenen Yargılama Giderlerinin Tahsili (HMK m.339)
Adli yardım kararı nedeniyle ertelenen giderler, davayı kaybeden taraftan tahsil edilir.
Mahkeme, bu giderlerin bir yıl içinde taksitler hâlinde ödenmesine karar verebilir.
Eğer bu tahsilat adli yardımdan yararlananı mağdur edecekse, mahkeme kısmen veya tamamen ödemeden muafiyet kararı verebilir.
Adli Yardım Kararıyla Atanan Avukatın Ücretinin Ödenmesi (HMK m.340)
Adli yardım kapsamında görevlendirilen avukatın ücreti, mahkemenin talebi üzerine baro tarafından belirlenir ve yargılama gideri olarak Hazine tarafından ödenir.
Bu düzenleme, adli yardım kurumunun etkinliğini sağlarken, avukat emeğinin karşılığının güvence altına alınmasını da temin eder.
Avukat Gökhan Yağmur Kimdir?
Av. Gökhan Yağmur, İstanbul merkezli olarak faaliyet gösteren, ceza hukuku, aile hukuku, ticaret hukuku ve fikri mülkiyet hukuku alanlarında uzmanlaşmış bir avukattır. Uzun yıllara dayanan mesleki deneyimiyle birlikte yalnızca dava ve uyuşmazlıkların çözümünde değil, aynı zamanda önleyici hukuk danışmanlığı, sözleşme yönetimi ve şirketlere stratejik hukuki destek sunmaktadır.
Ceza yargılamaları, boşanma ve velayet davaları, ticari uyuşmazlıklar ve marka–patent süreçlerinde müvekkillerine etkin savunma ve çözüm odaklı yaklaşımıyla hizmet vermektedir. Ayrıca TÜRKPATENT, USPTO ve EUIPO nezdinde marka tescili ve fikri mülkiyet koruması konularında hem yerli hem de yabancı müvekkillere danışmanlık sağlamaktadır. – Turkey Brand Law
Kurucusu olduğu Hukuk Plus, HukukBankasi.net ve diğer dijital projeleriyle hukuk öğrencileri, stajyer avukatlar ve meslektaşlara yönelik özgün bir ekosistem geliştirmiştir. Bu sayede hukuk bilgisinin paylaşımı, güncel içtihatların takibi ve mesleki dayanışmanın güçlenmesine katkı sunmaktadır.
Av. Gökhan Yağmur, girişimci vizyonu ile yalnızca klasik avukatlık hizmeti sunmakla kalmayıp; marka yönetimi, e-ticaret hukuku, uluslararası şirket danışmanlığı ve dijital hukuk çözümleri alanlarında da fark yaratan çalışmalara imza atmaktadır.
Daha fazla bilgi için:
📌 www.gokhanyagmur.com
📌 www.gokhanyagmur.com.tr
📞 0542 157 06 34
Yolculuk Süresini Hesaplayın
Yakındaki yerler için seyahat süresini ve yol tariflerini görün
