BEŞİNCİ (5) BÖLÜM – ANAYASANIN KORUNMASI VE ANAYASA YARGISI – ANAYASA HUKUKU DERS NOTLARI
Bu derste, anayasal düzenin istikrarını ve hukukun üstünlüğünü güvence altına alan anayasa yargısı sistemini inceleyeceğiz. Anayasanın korunması, demokratik hukuk devletinin sürekliliği açısından vazgeçilmezdir. Hiçbir yasa, tüzük veya işlem, Anayasa’ya aykırı olamaz; aksi hâlde hukuk devleti ilkesi zedelenir.
Anayasanın korunması iki şekilde gerçekleşir:
- Siyasal koruma yolları – yasama, yürütme ve kamuoyu denetimi,
- Yargısal koruma yolları – özellikle Anayasa Mahkemesi’nin norm denetimi yoluyla.
Anayasa yargısı, kanunların, Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin ve TBMM İçtüzüğü’nün Anayasa’ya uygunluğunu denetleyen özel bir yargı alanıdır. Türkiye’de bu görevi Anayasa Mahkemesi yürütür.
Anayasa Mahkemesi, ilk olarak 1961 Anayasası ile kurulmuş; 1982 Anayasası’nın 146–153. maddeleri arasında yeniden düzenlenmiştir. 2010 değişiklikleriyle bireysel başvuru hakkı tanınmış, böylece temel hak ve özgürlüklerin korunmasında Anayasa Mahkemesi’nin rolü genişletilmiştir.
Anayasa yargısında iki tür norm denetimi bulunur:
- Soyut norm denetimi (iptal davası): Cumhurbaşkanı, TBMM üyelerinin beşte biri veya siyasi partiler tarafından doğrudan yapılan başvurudur.
- Somut norm denetimi (itiraz yolu): Bir mahkeme, önündeki davada uygulanacak kuralın Anayasa’ya aykırı olduğu kanaatine varırsa Anayasa Mahkemesi’ne başvurabilir.
Bunun yanı sıra, Anayasa Mahkemesi;
- Yüce Divan sıfatıyla yargılama yapar,
- Siyasi partilerin kapatılmasına veya mali denetimine karar verir,
- Seçim ve referandum uyuşmazlıklarını karara bağlar,
- Bireysel başvuruları inceler.
Bu bölümde;
- Anayasanın üstünlüğü ve bağlayıcılığı ilkesi,
- Anayasa yargısının amacı ve tarihsel gelişimi,
- Anayasa Mahkemesi’nin kuruluşu, görevleri ve yetkileri,
- İptal ve itiraz yolu ile norm denetimi,
- Bireysel başvuru yolu ve uygulama esasları,
- Anayasa Mahkemesi kararlarının bağlayıcılığı
konuları sistematik biçimde ele alınacaktır.
Ders notları, 1982 Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, mevzuat.gov.tr, resmigazete.gov.tr ve Anayasa Mahkemesi kararları temel alınarak hazırlanmıştır. Hedef, hukuk fakültesi öğrencileri ve Hukuk Mesleklerine Giriş Sınavı (HMGS) adaylarına, sade, güncel ve sınavlara doğrudan yönelik bir kaynak sunmaktır.
ANAYASANIN KORUNMASI VE ANAYASA YARGISI
Bir anayasanın değeri, yalnızca içerdiği hükümlerde değil, o hükümlerin fiilen korunmasında yatar. Bu nedenle, anayasa yargısı, hukuk devletinin sigortasıdır.
Anayasanın üstünlüğünü sağlamak ve tüm devlet organlarını bu üstünlüğe bağlı kılmak, anayasa yargısının temel amacıdır.
Anayasanın Üstünlüğü ve Bağlayıcılığı
Anayasanın üstünlüğü ilkesi, bütün hukuk kurallarının anayasaya uygun olmak zorunda olduğu anlamına gelir.
Hiçbir kanun, Cumhurbaşkanlığı kararnamesi, yönetmelik veya idari işlem, anayasaya aykırı olamaz.
Bu ilke, 1982 Anayasası’nın 11. maddesinde açıkça belirtilmiştir: “Anayasa hükümleri, yasama, yürütme ve yargı organlarını, idare makamlarını ve kişileri bağlayan temel hukuk kurallarıdır.”
Bu hüküm, anayasayı yalnızca “siyasi bir belge” olmaktan çıkarıp hukuki bağlayıcılığa sahip temel norm hâline getirir.
Anayasanın üstünlüğü, hem biçimsel (normlar hiyerarşisi) hem maddi (anayasal değerlerin korunması) anlamda yorumlanır.
Örnek Olay:
Anayasa Mahkemesi, 1991 tarihli bir kararında, “anayasanın üstünlüğü” ilkesine dayanarak, kanunların anayasa ile çelişmesi durumunda iptal edileceğini belirtmiştir. Bu karar, Türkiye’de normlar hiyerarşisinin somutlaşmış hâlidir.
Anayasaya Uygunluk Denetimi
Anayasaya uygunluk denetimi, yasaların ve Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin Anayasa hükümlerine uygun olup olmadığının denetlenmesidir. Bu denetim, anayasa yargısının temel fonksiyonudur.
1982 Anayasası’na göre bu görev, Anayasa Mahkemesi’ne verilmiştir (m.148).
Denetim iki şekilde yapılır: soyut norm denetimi (iptal davası) ve somut norm denetimi (itiraz yolu).
Bu sistem, hem genel anlamda anayasal denetimi hem de bireysel hak ihlallerinin önlenmesini sağlar.
Soyut Norm Denetimi (İptal Davası)
Soyut norm denetimi, bir kanunun veya Cumhurbaşkanlığı kararnamesinin Resmî Gazete’de yayımlanmasından itibaren belirli süre içinde iptali için doğrudan Anayasa Mahkemesi’ne başvurulmasıdır.
Bu denetim “soyut” olarak adlandırılır çünkü belirli bir davadan bağımsız şekilde yapılır.
İptal davası açma yetkisi:
- Cumhurbaşkanına,
- TBMM’de en az 1/5 oranındaki milletvekillerine,
- Ana muhalefet partisi grubuna tanınmıştır.
Anayasa Mahkemesi, dava konusu normun Anayasa’ya aykırı olduğunu tespit ederse, o normu iptal eder.
İptal kararı geriye yürümez; ancak iptal edilen normun hukuki etkisi ortadan kalkar.
Uygulama Notu:
Ana muhalefet partisinin, 2020 yılında baro düzenlemesine ilişkin kanunun iptali için yaptığı başvuru, soyut norm denetiminin tipik bir örneğidir. Mahkeme, kanunun Anayasa’nın “eşitlik ilkesi” yönünden denetimini yapmıştır.
Somut Norm Denetimi (İtiraz Yolu)
Somut norm denetimi, bir mahkemede görülmekte olan davada uygulanacak bir kanunun Anayasa’ya aykırılığı iddiası üzerine yapılır.
Mahkeme, bu iddiayı ciddi bulursa, davayı bekletir ve Anayasa Mahkemesi’ne başvurur.
Mahkemenin verdiği karar, sadece ilgili normun Anayasa’ya uygunluğu açısından bağlayıcıdır.
Bu sistem, anayasal denetimin “dağınık” değil, “merkezî” biçimde yürütülmesini sağlar. Yani, anayasaya uygunluk denetimi tek bir yüksek mahkemenin elinde toplanır.
Örnek Olay:
Bir sulh ceza hâkimliğinin, Ceza Muhakemesi Kanunu’nun belirli bir maddesini Anayasa’ya aykırı bularak itiraz yoluyla Anayasa Mahkemesi’ne başvurması, somut norm denetiminin pratik örneğidir. Mahkeme, ilgili hükmü iptal ederse karar, tüm yargı mercileri için bağlayıcı hâle gelir.
Anayasa Mahkemesi
Anayasa Mahkemesi, Türkiye’de anayasa yargısının en yüksek organıdır.
Yasaların, Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin, TBMM İçtüzüğü’nün Anayasa’ya uygunluğunu denetlemek, siyasi partilerin kapatılması veya mali denetimini yapmak ve bireysel başvuruları incelemek gibi görevleri vardır.
Kuruluşu ve Üyelerin Seçimi
Mahkeme, 15 üyeden oluşur. Üyelerin üçü TBMM, on ikisi Cumhurbaşkanı tarafından seçilir.
Yüksek mahkemelerden, yükseköğretim kurumlarından ve avukatlar arasından seçilen üyeler, 12 yıl süreyle görev yapar.
Üyelerin bağımsızlığı, görev süresince azledilemezlik ve güvenceli statü ile korunur.
Görev ve Yetkiler
Anayasa Mahkemesi’nin başlıca görevleri:
- Norm denetimi yapmak,
- Bireysel başvuruları incelemek,
- Siyasi partilerin kapatılması veya devlet yardımının kesilmesine karar vermek,
- Cumhurbaşkanını, bakanları ve yüksek yargı üyelerini Yüce Divan sıfatıyla yargılamaktır.
Mahkeme, kararlarını salt çoğunlukla alır; iptal kararları Resmî Gazete’de yayımlandıktan sonra yürürlüğe girer.
Örnek Olay:
Anayasa Mahkemesi’nin 2008 yılında “AK Parti’nin laiklik karşıtı eylemlerin odağı haline geldiği” gerekçesiyle yaptığı yargılama, siyasi partilerin kapatılması konusundaki anayasal yetkinin nasıl uygulandığını gösteren önemli bir örnektir.
Bireysel Başvuru (Anayasa m. 148/3)
2010 Anayasa değişikliğiyle getirilen bireysel başvuru, Türkiye’de insan haklarının korunmasında yeni bir dönemi başlatmıştır.
Bireyler, kamu gücü tarafından Anayasa’da güvence altına alınmış temel hak ve özgürlüklerinin ihlal edildiğini iddia ederek doğrudan Anayasa Mahkemesi’ne başvurabilir.
Başvurunun kabul edilebilmesi için:
- Tüm olağan kanun yollarının tüketilmiş olması,
- Başvurunun 30 gün içinde yapılması,
- İhlalin kişisel bir hakka ilişkin olması gerekir.
Anayasa Mahkemesi ihlali tespit ederse, yeniden yargılama yapılmasına veya tazminata karar verir.
Bireysel başvuru, Türkiye’nin Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi içtihadına paralel bir iç hukuk mekanizması oluşturmasını sağlamıştır.
Uygulama Notu:
Anayasa Mahkemesi, “Tutukluluğun makul sürede sona ermemesi” gerekçesiyle verdiği kararlarla, kişi özgürlüğü ve güvenliği hakkının korunmasında bireysel başvurunun etkinliğini ortaya koymuştur.
Kararların Niteliği ve Bağlayıcılığı
Anayasa Mahkemesi’nin iptal kararları kesindir ve bağlayıcıdır.
Mahkemenin kararları Resmî Gazete’de yayımlandığı gün yürürlüğe girer; iptal edilen normlar geriye yürümez, ancak benzer nitelikteki uyuşmazlıklarda emsal teşkil eder.
Yargı organları, idare ve yasama organları, bu kararlara uymakla yükümlüdür.
Bu bağlayıcılık, anayasa yargısının yalnızca hukuk düzeni için değil, demokratik sistemin sürekliliği açısından da güvence niteliğindedir.
Örnek Olay:
Anayasa Mahkemesi’nin 2023 yılında “sosyal medya paylaşımı nedeniyle verilen disiplin cezasının ifade özgürlüğünü ihlal ettiği” yönündeki kararı, bireysel başvuruların hukuk kültürüne nasıl yön verdiğini göstermiştir.
Avukat Gökhan Yağmur Kimdir?
Av. Gökhan Yağmur, İstanbul merkezli olarak faaliyet gösteren, ceza hukuku, aile hukuku, ticaret hukuku ve fikri mülkiyet hukuku alanlarında uzmanlaşmış bir avukattır. Uzun yıllara dayanan mesleki deneyimiyle birlikte yalnızca dava ve uyuşmazlıkların çözümünde değil, aynı zamanda önleyici hukuk danışmanlığı, sözleşme yönetimi ve şirketlere stratejik hukuki destek sunmaktadır.
Ceza yargılamaları, boşanma ve velayet davaları, ticari uyuşmazlıklar ve marka–patent süreçlerinde müvekkillerine etkin savunma ve çözüm odaklı yaklaşımıyla hizmet vermektedir. Ayrıca TÜRKPATENT, USPTO ve EUIPO nezdinde marka tescili ve fikri mülkiyet koruması konularında hem yerli hem de yabancı müvekkillere danışmanlık sağlamaktadır. – Turkey Brand Law
Kurucusu olduğu Hukuk Plus, HukukBankasi.net ve diğer dijital projeleriyle hukuk öğrencileri, stajyer avukatlar ve meslektaşlara yönelik özgün bir ekosistem geliştirmiştir. Bu sayede hukuk bilgisinin paylaşımı, güncel içtihatların takibi ve mesleki dayanışmanın güçlenmesine katkı sunmaktadır.
Av. Gökhan Yağmur, girişimci vizyonu ile yalnızca klasik avukatlık hizmeti sunmakla kalmayıp; marka yönetimi, e-ticaret hukuku, uluslararası şirket danışmanlığı ve dijital hukuk çözümleri alanlarında da fark yaratan çalışmalara imza atmaktadır.
Daha fazla bilgi için:
📌 www.gokhanyagmur.com
📌 www.gokhanyagmur.com.tr
📞 0542 157 06 34
Yolculuk Süresini Hesaplayın
Yakındaki yerler için seyahat süresini ve yol tariflerini görün
