ÜÇÜNCÜ (3) BÖLÜM – DEVLETİN TEMEL YAPISI VE ORGANLARI – ANAYASA HUKUKU DERS NOTLARI
Bu derste, devletin örgütleniş biçimini ve anayasal organlarını inceleyeceğiz. Devletin temel yapısı, kuvvetler ayrılığı ilkesine dayalı olarak üç ana organ etrafında şekillenir: yasama, yürütme ve yargı.
Bu ilke, devlet iktidarının tek elde toplanmasını önleyerek özgürlükleri güvence altına alan anayasal bir dengedir. 1982 Anayasası, kuvvetler ayrılığını “işbirliği içinde ayrılık” biçiminde benimsemiş; organlar arasında denge ve denetim mekanizmaları kurmuştur.
Yasama organı, Türkiye Büyük Millet Meclisi’dir. TBMM, millet adına yasama yetkisini kullanır; bütçe yapar, uluslararası sözleşmeleri onaylar, Cumhurbaşkanını denetler ve kanun çıkarır.
Yürütme organı, Cumhurbaşkanı ve Cumhurbaşkanlığı teşkilatından oluşur. 2017 Anayasa değişikliği ile Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sistemi kabul edilmiş; Başbakanlık kaldırılmış, yürütme yetkisi tek elde toplanmıştır.
Yargı, bağımsız mahkemeler eliyle kullanılır. Anayasa Mahkemesi, Yargıtay, Danıştay, Uyuşmazlık Mahkemesi ve Hâkimler ve Savcılar Kurulu, yargı organlarının temelini oluşturur. Yargı yetkisi, bağımsızlık ve tarafsızlık ilkeleriyle güvence altına alınmıştır.
Bu bölümde;
- Kuvvetler ayrılığı ve anayasal denge mekanizması,
- Yasama organı (TBMM): oluşumu, görev ve yetkileri,
- Yürütme organı: Cumhurbaşkanı ve Cumhurbaşkanlığı sistemi,
- Yargı organı: bağımsızlık, yargı birliği ve yüksek mahkemeler,
- Anayasal denetim ilişkileri (yasama–yürütme–yargı)
konuları sistematik biçimde incelenecektir.
Ders notları, 1982 Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, mevzuat.gov.tr, resmigazete.gov.tr ve Anayasa Mahkemesi kararları temel alınarak hazırlanmıştır. Hedef, hukuk fakültesi öğrencileri ile Hukuk Mesleklerine Giriş Sınavı (HMGS) adaylarına, güncel, sistematik ve sınavlarda doğrudan kullanılabilir nitelikte bir kaynak sunmaktır.
DEVLETİN TEMEL YAPISI VE ORGANLARI
Devletin yapısı, anayasal düzenin en somut alanıdır. Bir devletin nasıl örgütlendiğini, egemenliğin hangi organlar aracılığıyla kullanıldığını ve bu organların birbirleriyle nasıl etkileşim kurduğunu belirler. Türk Anayasa Hukuku’nda bu yapı, yasama, yürütme ve yargı olmak üzere üç ana kuvvet üzerine inşa edilmiştir.
Devlet Biçimleri
Devlet biçimi, egemenliğin ülke üzerindeki örgütlenme biçimini ve merkez-yerel ilişkisinin niteliğini ifade eder. Anayasalar, devletin üniter mi yoksa federal mi olduğunu belirleyerek, yönetim modelinin çerçevesini çizer.
Üniter Devlet
Üniter devlet, egemenliğin tek merkezde toplandığı devlet biçimidir. Türkiye Cumhuriyeti, 1982 Anayasası’nın 3. maddesiyle “devleti ve milletiyle bölünmez bir bütün” olarak tanımlanmış, bu yönüyle üniter yapısını açıkça vurgulamıştır.
Tüm kamu otoriteleri, merkezi idarenin bir parçası olup, yetkilerini merkezden aldıkları hukuki düzenlemelere göre kullanır.
Federal Devlet
Federal devlet, birden çok siyasi birimin ortak egemenlik altında birleştiği sistemdir. Her federe birimin kendi anayasası, yasama ve yürütme organı bulunur. ABD, Almanya gibi örneklerde federal sistem, yerel özerkliği güçlendirir. Ancak Türkiye Cumhuriyeti, tarihsel ve siyasal nedenlerle hiçbir zaman federal yapıyı benimsememiştir.
Konfederal Yapı
Konfederasyon, bağımsız devletlerin belirli amaçlarla oluşturduğu gevşek birliktir. Egemenlik üye devletlerde kalır. Günümüzde bu model nadiren görülmektedir.
Türkiye açısından konfederal yapı, Anayasa’nın “ülke ve millet bütünlüğü” ilkesiyle bağdaşmaz.
Uygulama Notu:
1982 Anayasası’nda idari yapıya ilişkin düzenlemeler, üniter devlet ilkesiyle uyumlu olarak merkezi idarenin üstünlüğünü korur. Ancak yerinden yönetim kuruluşları (belediye, il özel idaresi) anayasal güvence altına alınmıştır (m.127).
Hükümet Sistemleri
Hükümet sistemi, devletin yasama ve yürütme organları arasındaki ilişkinin niteliğini belirleyen yapıdır. Bu sistem, güçler ayrılığı ilkesinin uygulanış biçimini ve siyasal sorumluluğun kimde olduğunu gösterir.
Parlamenter Sistem
Parlamenter sistemde, yürütme iki başlıdır: devlet başkanı (sembolik) ve hükümet (başbakan ve bakanlar kurulu). Hükümet, parlamentoya karşı siyasal olarak sorumludur.
Bu sistemin temel ilkesi “karşılıklı bağımlılık”tır: yürütme parlamentoya, parlamento da yürütmeye karşı bazı denetim yetkilerine sahiptir.
Türkiye, 1924’ten 2017’ye kadar parlamenter sistemle yönetilmiştir. Bu dönemde yürütme, Meclis’in güvenine dayanmış; Cumhurbaşkanı çoğu zaman sembolik bir konumda kalmıştır.
Başkanlık Sistemi
Başkanlık sisteminde yürütme tek başlıdır. Başkan, halk tarafından seçilir ve yasama organına karşı siyasal olarak sorumlu değildir. Bu sistemin en tipik örneği Amerika Birleşik Devletleri’dir.
Yasama ve yürütme birbirinden bağımsızdır, ancak denge-denetim mekanizmalarıyla karşılıklı kontrol sağlanır.
Yarı Başkanlık Sistemi
Yarı başkanlık sisteminde hem cumhurbaşkanı hem başbakan bulunur. Cumhurbaşkanı halk tarafından seçilir, ancak hükümet parlamentoya karşı sorumludur. Fransa, bu sistemin klasik örneğidir.
Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi (2017 Sonrası)
2017 Anayasa değişikliği ile Türkiye, parlamenter sistemden cumhurbaşkanlığı hükümet sistemine geçmiştir. Bu sistemde yürütme tek başlı hâle gelmiş, Cumhurbaşkanı hem devletin hem yürütmenin başı olmuştur.
Başbakanlık kurumu kaldırılmış, bakanlar Cumhurbaşkanı tarafından atanır ve görevden alınır hâle gelmiştir. Yasama ile yürütme arasında keskin bir ayrım getirilmiş, Cumhurbaşkanı kararnameleri yürütme alanında düzenleyici güç kazanmıştır.
Örnek Olay:
2018 yılında yürürlüğe giren Cumhurbaşkanlığı kararnameleriyle idari teşkilat yeniden düzenlenmiş; bakanlık sayısı azaltılmış ve Cumhurbaşkanlığı’na bağlı ofisler kurulmuştur. Bu, yürütme organının merkezileşmesinin anayasal düzeydeki somut örneğidir.
Yasama Organı (Türkiye Büyük Millet Meclisi)
Yasama yetkisi, Türk Milleti adına Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) tarafından kullanılır (1982 Anayasası m.87). TBMM, kanun yapma, bütçeyi onaylama, denetim yapma ve savaş ilan etme gibi yetkilere sahiptir.
TBMM, halk tarafından genel oyla seçilen milletvekillerinden oluşur. Milletvekilliği süresi beş yıldır. Meclis, çalışmalarını içtüzük hükümlerine göre yürütür.
Anayasa Mahkemesi, yasaların anayasaya uygunluğunu denetleyerek, yasama yetkisinin sınırlarını hukuken güvence altına alır.
Yasama Dokunulmazlığı ve Sorumsuzluğu
Milletvekillerine tanınan dokunulmazlık, yasama faaliyetlerini özgür biçimde sürdürebilmelerini sağlar.
Sorumsuzluk ilkesi, milletvekilinin Meclis’te yaptığı konuşma ve oy verme nedeniyle hukuken sorumlu tutulmamasını; dokunulmazlık ise milletvekilinin cezai takibinin Meclis kararı olmadan yapılamamasını ifade eder.
Uygulama Notu:
Anayasa Mahkemesi kararlarına göre, milletvekilliğinin düşmesi veya dokunulmazlığın kaldırılması işlemleri, Anayasa’nın 83. ve 84. maddelerinde belirtilen sıkı usullere tabidir. Bu düzenleme, yasama organının bağımsızlığını güvence altına alır.
Yürütme Organı
1982 Anayasası’na göre yürütme yetkisi Cumhurbaşkanı tarafından kullanılır. Cumhurbaşkanı, devletin başı sıfatıyla Anayasa’nın uygulanmasını, devlet organlarının uyumlu çalışmasını ve idarenin bütünlüğünü sağlar (m.104).
Cumhurbaşkanı’nın Görev ve Yetkileri
Cumhurbaşkanı, yürütme yetkisini doğrudan kullanır. Bakanları atar, Cumhurbaşkanlığı kararnameleri çıkarır, uluslararası anlaşmaları onaylar, yasaları yayımlar ve gerektiğinde TBMM seçimlerini yenileyebilir. Ayrıca millî güvenlik politikalarını belirler ve Türk Silahlı Kuvvetlerinin başkomutanıdır.
Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri
Cumhurbaşkanlığı kararnamesi, yürütme alanına ilişkin konularda çıkarılan düzenleyici işlemdir. Ancak Anayasa’nın açıkça kanunla düzenlenmesini öngördüğü konularda kararname çıkarılamaz.
TBMM aynı konuda kanun çıkarırsa, kararname hükümsüz hâle gelir.
Örnek Olay:
2023 yılında çıkarılan Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile “Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı” yeniden yapılandırılmıştır. Bu, yürütme organının idari teşkilat üzerindeki düzenleme yetkisinin pratik bir örneğidir.
Yargı Organı
Yargı, devletin bağımsız ve tarafsız organıdır. Temel görevi, yasaların uygulanmasını denetlemek ve bireylerin haklarını korumaktır. Yargı bağımsızlığı, hukuk devleti ilkesinin vazgeçilmez unsurudur.
Anayasa Mahkemesi
Anayasa Mahkemesi, yasaların, Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin ve TBMM İçtüzüğü’nün Anayasa’ya uygunluğunu denetler. Ayrıca bireysel başvuruları inceler, siyasi partilerin kapatılmasına karar verir ve Yüce Divan sıfatıyla yargılama yapar.
Üyeleri, Cumhurbaşkanı, TBMM ve yüksek yargı organları tarafından seçilir.
Yargıtay, Danıştay, Sayıştay ve Uyuşmazlık Mahkemesi
- Yargıtay: Adli yargının en üst mahkemesidir.
- Danıştay: İdari yargının en üst mahkemesidir.
- Sayıştay: Kamu harcamalarının denetimini yapar.
- Uyuşmazlık Mahkemesi: Yargı mercileri arasında görev uyuşmazlıklarını çözer.
Yargının bağımsızlığı, hâkimlerin azledilemezliği ve teminat altında görev yapmalarıyla güvence altına alınmıştır.
Uygulama Notu:
Anayasa’nın 9. maddesi, “yargı yetkisi Türk milleti adına bağımsız mahkemelerce kullanılır” hükmüyle, kuvvetler ayrılığı ilkesini somutlaştırır. Bu, yargının siyasal etkiden uzak, objektif karar vermesini sağlar.
Avukat Gökhan Yağmur Kimdir?
Av. Gökhan Yağmur, İstanbul merkezli olarak faaliyet gösteren, ceza hukuku, aile hukuku, ticaret hukuku ve fikri mülkiyet hukuku alanlarında uzmanlaşmış bir avukattır. Uzun yıllara dayanan mesleki deneyimiyle birlikte yalnızca dava ve uyuşmazlıkların çözümünde değil, aynı zamanda önleyici hukuk danışmanlığı, sözleşme yönetimi ve şirketlere stratejik hukuki destek sunmaktadır.
Ceza yargılamaları, boşanma ve velayet davaları, ticari uyuşmazlıklar ve marka–patent süreçlerinde müvekkillerine etkin savunma ve çözüm odaklı yaklaşımıyla hizmet vermektedir. Ayrıca TÜRKPATENT, USPTO ve EUIPO nezdinde marka tescili ve fikri mülkiyet koruması konularında hem yerli hem de yabancı müvekkillere danışmanlık sağlamaktadır. – Turkey Brand Law
Kurucusu olduğu Hukuk Plus, HukukBankasi.net ve diğer dijital projeleriyle hukuk öğrencileri, stajyer avukatlar ve meslektaşlara yönelik özgün bir ekosistem geliştirmiştir. Bu sayede hukuk bilgisinin paylaşımı, güncel içtihatların takibi ve mesleki dayanışmanın güçlenmesine katkı sunmaktadır.
Av. Gökhan Yağmur, girişimci vizyonu ile yalnızca klasik avukatlık hizmeti sunmakla kalmayıp; marka yönetimi, e-ticaret hukuku, uluslararası şirket danışmanlığı ve dijital hukuk çözümleri alanlarında da fark yaratan çalışmalara imza atmaktadır.
Daha fazla bilgi için:
📌 www.gokhanyagmur.com
📌 www.gokhanyagmur.com.tr
📞 0542 157 06 34
Yolculuk Süresini Hesaplayın
Yakındaki yerler için seyahat süresini ve yol tariflerini görün
