Roma Hukukunda Hukuk Kaynakları

Hukukun Doğuşu: Roma’da Kuralın Kaynağı Neydi?

---

1. Giriş: Roma’da Hukuk Nereden Doğar?

Roma toplumunda hukuk, sadece devletin iradesinden doğan kurallar bütünü değildir. Hukuk; gelenekten, halktan, senatodan, yargıdan ve hukukçulardan gelen çok çeşitli kaynaklardan beslenmiştir. Bu çok kaynaklı yapı sayesinde Roma Hukuku:

• Hem halkçı (plebiscitum),
• Hem aristokratik (senato kararları),
• Hem bürokratik (magistratus edictaları),
• Hem bilimsel (jurisprudentes),
• Hem de imparatorluk merkezli (constitutiones principis)

bir sistem hâline gelmiştir.

Roma hukuk kaynakları iki ana grupta toplanır:

1. Asıl (birincil) kaynaklar
2. Tali (yardımcı) kaynaklar

Bu derste, Roma’nın en temel ve özgün hukuk kaynaklarını ayrı başlıklar altında detaylı şekilde ele alacağız:

---

⚖️ 2. Asıl Hukuk Kaynakları

---

🔹 1) Lex (Kanun)

• Latince “lex”, yasa anlamına gelir.
• Cumhuriyet döneminde, halk meclisleri tarafından çıkarılan yazılı yasalardır.
• Bir lex, genellikle şu şekilde yapılırdı:
  • Magistratus öneride bulunur,
  • Senato öneriyi onaylar,
  • Halk meclisi (comitia) oylayarak yasalaştırır.

📌 Örnek: Lex Hortensia (M.Ö. 287) – Pleb kararlarının tüm halk için bağlayıcı olmasını sağlamıştır.

Lex, özellikle Cumhuriyet döneminde en önemli hukuk kaynağıydı.

---

🔹 2) Plebiscitum (Halk Kararları)

• Pleblerin, kendi içlerinde oluşturdukları “concilium plebis” (pleb meclisi) tarafından çıkarılan kararlardır.
• Başlangıçta sadece plebler için geçerliyken, Lex Hortensia ile tüm yurttaşlar için bağlayıcı hâle gelmiştir.
• Özellikle sosyal sınıf mücadelesinde plebler lehine büyük kazanımlar sağlayan bir hukuk kaynağıdır.

---

🔹 3) Senatus Consultum (Senato Kararları)

• Roma Senatosu tarafından alınan kararlar, doğrudan yasa değildi ama uygulamada magistratuslar için bağlayıcı hâle gelirdi.
• Özellikle dış politika, vergi ve mali düzenlemelerde senatonun rolü büyüktü.
• İmparatorluk döneminde halk meclislerinin etkisi azalınca, senato kararları da artan şekilde yasal düzenleme gibi uygulanmaya başlandı.

---

🔹 4) Magistratus Edicta (Magistraların Edictaları)

• Pretor, edil, konsül gibi yüksek görevli magistratuslar tarafından çıkarılan genel nitelikli hukuki ilanlardır.
• Özellikle pretor edictaları, özel hukuk davalarında uygulanacak usul ve içerik kurallarını belirlerdi.
• Bu edictalar sayesinde Roma Hukuku, yaşayan bir hukuk hâline geldi; çünkü yeni toplumsal ihtiyaçlara göre pretorlar yeni düzenlemeler getirebilmekteydi.

📌 Bu sistem “ius honorarium” olarak da bilinir.

---

🔹 5) Jurisprudentes (Hukukçuların Görüşleri)

• Roma’da hukuk bilgini olan kişiler hukuki danışmanlık, dava hazırlığı, kanun yorumu gibi konularda görev yapardı.
• Zamanla bu hukukçuların yorumları yargı kararları kadar bağlayıcı hâle geldi.
• İmparator Hadrianus, belli başlı hukukçulara “rescriptum” verme yetkisi tanımıştır.
• En önemli hukukçular: Gaius, Ulpianus, Papinianus, Paulus, Modestinus.

📌 426 yılında çıkarılan Lex Cita ile bu beş hukukçunun görüşleri resmî hukuk kaynağı sayılmıştır.

---

🔹 6) Corpus Iuris Civilis (Justinianus Kanunları)

• M.S. 6. yüzyılda İmparator Justinianus tarafından hazırlatılmış, tüm hukuk kurallarını sistemli biçimde bir araya getiren derlemedir.
• Dört bölümden oluşur:
  • Institutiones (Öğrenciler için el kitabı)
  • Digesta (Hukukçuların görüşleri)
  • Codex (İmparator fermanları)
  • Novellae (Yeni yasalar)

📌 Bu derleme, sadece döneminin değil, Orta Çağ’ın ve modern hukukun da temel kaynağıdır.

---

3. Roma Hukukunda Tali (Yardımcı) Kaynaklar

• Mos Maiorum: Ataların örf ve adetleri; hukuk öncesi gelenek.
• Doğal Hukuk (Jus Naturale): Tüm insanlara doğuştan ait olduğu düşünülen evrensel hukuk.
• Jus Gentium: Yabancılarla Roma vatandaşları arasındaki ilişkileri düzenleyen ortak hukuk.

---

📌 Sonuç

Roma Hukuku’nda çok kaynaklı bir hukuk sistemi vardır. Bu sistem:

• Geleneksel (mos maiorum),
• Demokratik (plebiscitum),
• Aristokratik (senatus consultum),
• Bürokratik (magistratus edicta),
• Bilimsel (jurisprudentes),
• İmparatorluk merkezli (Corpus Iuris Civilis)

olarak çeşitlenmiştir.

---

🔗 Tüm Roma Hukuku Ders Notları için:

📎 Roma Hukuku Ders Notları – www.gokhanyagmur.com.tr
Hazırlayan: Avukat Gökhan Yağmur – www.gokhanyagmur.com

---

📘 Test – Roma Hukukunda Hukuk Kaynakları

1. “Lex” ne anlama gelir?
   A) Senato kararı
   B) Kral emri
   C) Yasa
   D) Dini hüküm
   E) Mahkeme kararı
2. Plebiscitum nedir?
   A) Senatonun tavsiyesi
   B) Konsül fermanı
   C) Pleb halk meclisinin kararı
   D) Pretor edictası
   E) İmparator emri
3. “Senatus Consultum” aşağıdakilerden hangisini ifade eder?
   A) Sadece pleb sınıfını ilgilendiren yasa
   B) Senato tarafından çıkarılan bağlayıcı olmayan karardır
   C) Krallık döneminin yasaları
   D) Corpus Iuris Civilis bölümü
   E) Magistratusların görev tanımı
4. “Edictum” hangi makam tarafından çıkarılırdı?
   A) Pleb meclisi
   B) Papalık
   C) Pretor veya konsül gibi magistratuslar
   D) Senato
   E) Askerî komutanlar
5. Jurisprudentes ne yapar?
   A) Vergi toplar
   B) Dini kararlar verir
   C) Hukuki yorumlar ve danışmanlık yapar
   D) Yasa çıkarır
   E) Mahkeme kurar
6. “Lex Cita” neyi düzenlemiştir?
   A) Kadınların hukuki statüsünü
   B) Savaş hukukunu
   C) Beş hukukçunun görüşlerinin resmî kaynak olmasını
   D) Vergi kanunlarını
   E) Kraliyet fermanlarını
7. Corpus Iuris Civilis hangi dönemde hazırlanmıştır?
   A) Krallık
   B) Cumhuriyet
   C) Erken İmparatorluk
   D) Justinianus
   E) Geç Cumhuriyet
8. “Mos Maiorum” ne anlama gelir?
   A) Halk oylaması
   B) İmparator fermanı
   C) Atalardan gelen örf ve adet
   D) Dava açma hakkı
   E) Vatandaşlık yasası
9. “Jus Gentium” neyi düzenlerdi?
   A) Roma vatandaşlarının iç ilişkilerini
   B) Kilise hukukunu
   C) Yabancılarla yapılan işlemleri
   D) Krallığın görevlerini
   E) Patricilerin yargı yetkisini
10. Aşağıdakilerden hangisi hukukçuların bağlayıcı görüşlerine örnek teşkil eder?
    A) Edictum
    B) Plebiscitum
    C) Lex Hortensia
    D) Jurisprudentes yorumları
    E) Codex Gregorianus