Ceza Duruşmasına Hakim İlkeler, Genel Olarak Duruşma Nedir?
Ceza Duruşmasına Hakim İlkeler – Duruşma; mahkemelerde yapılan oturumlarda, taraflar ile hâkimin hazır bulunduğu ve yargılamaya ilişkin işlemlerin yürütüldüğü aşamayı ifade eder.² Bu genel nitelikli tanım, medeni yargı, idari yargı ve ceza yargılamasındaki duruşma süreçlerinin tümünü kapsar. Üç ayak üzerine kurulu olan duruşmada; sav (iddia), karşı sav (savunma) ve karar mercii bir araya gelerek yargısal faaliyetin temel unsurlarını oluşturur.
Duruşmanın Genel Tanımı ve Unsurları
Duruşma, mahkeme huzurunda yürütülen ve soruşturma/kovuşturma işlemlerinin sözlü biçimde icra edildiği oturumlar bütünüdür.² Bu çerçevede duruşma, yargılamada sav, karşı sav ve hüküm arasındaki ilişkiyi kuran işlevsel bir aşamadır. Üçlü yapı; iddia makamı, savunma makamı ve karar mercinden oluşur.
Ceza Yargılamasında Duruşma Nedir?
Bu bölümde, özellikle 5271 sayılı Ceza Muhakemesi Kanunu’nda³ düzenlenen ceza muhakemesinde duruşma kavramının kapsamı, onu biçimlendiren ilkeler ve sistematik anlatılmaktadır. Ceza davası; ceza uyuşmazlığının çözümü için mahkeme veya yargıç önüne taşınmasıdır ve kamu yararı doğurduğundan “kamu davası” olarak adlandırılır.⁴
Ceza Duruşmasının Amacı ve Kapsamı
Ceza yargılamasında duruşma, son soruşturma evresinin; ilgililerin yüzüne karşı ve sözlü biçimde yürütülmesi bölümüdür. Mahkeme, kanıtlarla doğrudan temas eder; vicdani kanaatini bu kanıtlardan edinir ve eylemin sübuta erdiğine inanırsa suç tipine uygun yaptırımı belirler. Duruşma; aralıksız ilerleyen celselerle yargılamayı tamamlayıp maddi gerçeği yansıtan nihai karara ulaşmayı amaçlar.
Ceza Duruşmasının İşleyişi
Belirlenen günde, yetkili mahkemenin duruşma salonunda; tanık ve bilirkişi yoklamasıyla başlayan süreç, hükme katılacak hâkimin/hâkimlerin huzurunda, zabıt kâtibinin yerini almasıyla, savcının ve kural olarak sanık ile müdafiinin katılımıyla yürütülür. Ara verilmeksizin, halka açık ve sözlü şekilde deliller ikame edilip tartışılır; maddi gerçeğe ulaşılmaya çalışılır ve son söz sanığa verildikten sonra süreç sona erer. Bu aşama, kovuşturmanın en önemli evresidir.
Tez–Antitez–Sentez Perspektifinden Duruşma
Ceza yargılamasında duruşma, hukuka uygun delillerle ileri sürülen tez ve antitezlerin karşılaştırılması; yargıç veya heyetin bu görüşlerden senteze erişerek hüküm kurmasıdır. Savcılık iddia makamını, müdafi/sanık savunma makamını, mahkeme ise yargılama makamını oluşturur. Mahkeme; sözlü ve yazılı talepleri, delilleri inceler ve gerektiğinde re’sen araştırma yaparak, kanunda öngörülen usule uygun işlemlerle hüküm aşamasına varır.
Ceza Muhakemesinde Duruşmaya Hâkim İlkeler
Duruşma aşamasında uygulanacak ilkelerin büyük kısmı kamu düzenine ilişkindir ve her durumda uyulması zorunludur. Bu ilkeler; ulusal ve uluslararası insan hakları belgelerinde karşılığını bulur ve ihlalleri, sağlıklı bir yargılamayı imkânsız kılar. Bazı ilkeler tüm ceza muhakemesi boyunca geçerliyken, bazıları duruşmaya özgüdür. Duruşmanın temel ilkeleri; doğrudanlık, kesintisizlik, açıklık (aleniyet), yüzyüzelik ve sözlülüktür.
Doğrudanlık (Vasıtasızlık) İlkesi
Özet: Yargılamayı yapan yargıcın, sanığı bizzat sorguya çekmesi; mağdur, tanık ve bilirkişiyi kendisinin dinlemesi; keşfi kendisinin yapması ve bu kanıtları değerlendirerek karar vermesi zorunludur.
Açıklama: Yargılayan ile hüküm veren aynı yargıç olmalıdır. Yargıcın/yargıçlardan birinin değişmesi, işlemlerin yenilenmesini gerektirir; zira vicdani kanaat tutanaklara değil, duruşma sırasında edinilen izlenimlere dayanır. Yargıtay’ın, tutanaklara bakarak ilk derece yerine delilleri değerlendirmesi doğrudanlığa aykırıdır.⁷ CMK m. 217/1 ve m. 188/son bu ilkeyi düzenler. Sonuç olarak tanıklar kural olarak duruşmada doğrudan dinlenir (CMK m. 210 vd.). Sanık, daha önce sorgulanmış olsa bile duruşmada tekrar sorguya çekilir (CMK m. 191/3-c, d). Naip hâkim/istinabe ile dinleme istisnadır.⁸
Not: Doğrudanlık ilkesi için bkz. Anayasa Mahkemesi kararı.
Kesintisizlik (İnkıtasızlık) İlkesi
Özet: Duruşma bir kez başlayınca aralıksız sürmelidir; ara verme istisnaîdir ve kanunda gösterilmiştir.
Açıklama: Doğrudanlık, yargıcın duruşma izlenimlerine göre hüküm vermesini ve sürecin kesintisiz ilerlemesini gerektirir. Kural; davanın tek duruşmada ve mümkünse bir günde görülmesidir. Toplu mahkemelerde bitmeyecek davalarda, oylamaya katılmak üzere yedek üye bulundurulabilir. Uygulamada yargıç değişimlerinde “eski tutanaklar okundu” ibaresiyle yetinilmesi, ceza yargılamasının prestijini zedeleyen yapay bir çözümdür ve kaldırılmalıdır.⁹
Mülga düzenlemede “duruşma ara vermeksizin devam eder” ilkesi (eski m. 219), CMK m. 190/1’de korunmuştur.ⁱ⁰ Ara vermeler kısa olmalı; duruşmayı başka güne bırakma (talik) ile kısa ara (tehir) ayrımı gözetilmelidir.ⁱ¹ Bağlılık gereği, hâkimlerin aynı olması ve işlemlerin kural olarak aynı salonda yürütülmesi esastır; kesintisizlik, zaman bakımından bağlılığın sonucudur.¹²
Açıklık (Aleniyet) İlkesi
Özet: Duruşma herkesin katılımına açık yürütülür; bu durum hem sanığın kamu önünde hesap vermesini hem de adaletin toplum tarafından denetlenmesini sağlar.
Açıklama: Duruşmaların aleniliği, adil yargılanmanın ve hukuk devletinin ön şartıdır; demokrasinin ve adalete güvenin teminatıdır. Kapalı duruşma ancak kanunda öngörülen hâllerde mümkündür (CMK m. 182 vd., 289/1-f; AY m. 141/1; İHEB m. 10; İHAS m. 6/1; MvSHS m. 14/1). Kovuşturma evresinde açıklık geçerlidir; soruşturmada ise, lekelenmeme hakkı ve delillerin güvence altına alınması için gizlilik ağır basar.¹⁴
Usulî Sonuç: Duruşma aleniyetinin ihlali, CMK m. 289 uyarınca “hukuka kesin aykırılık”tır ve mutlak bozma sebebidir. Kapalı yapılması gerekirken açık yapılan duruşma yeniden telafi edilemeyeceğinden hüküm bu nedenle bozulmaz; fakat tersi durumda bozma zorunludur.¹⁵
Yüzyüzelik İlkesi
Özet: Taraflar—özellikle sanık—duruşmada hazır bulunmalı; iddia ve savunmadan haberdar edilmeli; yargıç önünde ve birbirlerinin huzurunda dinlenmelidir.¹⁶
Açıklama: Delil tartışmasına imkân veren sistemde taraflar birbirlerinin açıklamalarına cevap verebilir; hükümden önce “son söz” mutlaka hazır sanığa verilir (CMK m. 216). Son sözün verilmemesi, savunma hakkının kısıtlanması nedeniyle mutlak bozma sebebidir (CMK m. 289/1-b, h; CMUK m. 308/8).¹⁷
Sözlülük ve Yazılılık İlkeleri
Özet: Kovuşturma evresinde duruşma sözlüdür; soruşturma evresinde ise kural olarak yazılılık geçerlidir.
Açıklama: Sözlülük; iddia, savunma ve açıklamaların duruşmada konuşularak ileri sürülmesi (CMK m. 201, 210, 215, 216, 217/1) anlamına gelir ve vasıtasızlıkla sıkı ilişki içindedir. Yazılılık ilkesi ise muhakemede yazılı beyanların hükme esas alınabilmesini ifade eder; bu ilke özellikle soruşturma evresinde baskındır. Duruşmanın sözlü oluşu dosyadaki tüm belgelerin okunacağı anlamına gelmez; okunmayan belgeler nazara alınamaz ve hangi belgelerin okunacağı ile hangi işlemlerin tekrar edileceği ayrıntılı biçimde düzenlenmiştir.¹⁹
Dürüst İşlem (Adil Yargılanma) İlkesi
Özet: Muhakeme işlemleri, kandırma, yanıltma veya zora dayalı olmaksızın; kanunlarda öngörülen usule uygun yürütülmelidir.
Açıklama: Yargıç, duruşmada iddia ve savunma makamlarına eşit mesafede durur. “Silahların eşitliği” olarak ifade edilen bu yaklaşım, savunmanın hukuk devletinde kendisine tanınan hakları fiilen kullanabilmesini gerektirir. İHAS m. 6 ve MvSHS m. 14, bu güvenceleri açıklar.²⁰
Bağımsız ve Tarafsız Hâkim İlkesi
Özet: Bağımsızlık; hâkimin kimseden emir almamasını, tarafsızlık ise iddia ve savunma karşısında objektif kalmasını gerektirir.²¹
Açıklama: Mahkemelerin taraflara güven vermesi zorunludur; siyasi iktidar veya diğer erklerin etkisi altındaki kararlar, hukuk devleti ile bağdaşmaz. Bu ilkeye ilişkin düzenlemeler AY m. 138; İHEB m. 10; İHAS m. 6/1; MvSHS m. 14/1; CMK m. 22 vd.’de yer alır.
Meram Anlatma (Savunma Hakkı) İlkesi
Özet: Sanık—duruşmada—dinlenmeden mahkûm edilemez; iddiaları ve aleyhine olan delilleri çürütebilme fırsatına sahip olmalıdır.²²
Açıklama: Sanık, çağdaş muhakemede hak ve yükümlülükleri olan bir süjedir. Ücretsiz müdafiden yararlanma, delillere erişim ve lehe delillerin toplanması; savunma için yeterli süre ve uygun ortamın sağlanması bu ilkenin gerekleridir. Uygulamada iş yoğunluğunun duruşmada savunmayı kesintiye uğratacak şekilde ileri sürülmesi, etkin savunmayı engellememelidir.
Şüpheden Sanık Yararlanır İlkesi
Özet: Ceza yargılamasında hedef maddi gerçektir; fiilin sanık tarafından işlendiği tam olarak sabit değilse beraat kararı verilmelidir.
Açıklama: Masumiyet karinesinin bir görünümü olan bu ilke; varsayımlara dayanılarak mahkûmiyet kurulamayacağını ifade eder. Tercih; masumun mahkûm edilmesindense, şüphe halinde beraattir. Duruşma sonunda dahi kuşku varsa hüküm mahkûmiyete dönüştürülemez.
Davasız Yargılama Olmaz İlkesi
Özet: Ceza davası, iddia makamının düzenlediği iddianamenin yetkili ve görevli mahkemeye sunulmasıyla başlar; şahsi dava kurumu, 5271 sayılı CMK ile kaldırılmıştır.
Açıklama: Kovuşturmanın başlaması, iddianamenin mahkemece kabulüne bağlıdır (CMK m. 170 vd.). Hüküm, yalnızca iddianamede unsurları gösterilen suçun fiil ve faili hakkında verilebilir (CMK m. 225). Bu sistemin esasları:
- Hâkim re’sen işe el koyamaz; duruşma bir dava olmadan yürütülemez.
- Hâkim, tarafların delilleriyle bağlı değildir (CMK m. 225/2); maddi gerçeğin araştırılması kuraldır.
- Sanık bir muhakeme objesi değil; hak ve yükümlülükleri olan muhakeme kişisidir.²³ ²⁴
Maddi Gerçeğin Araştırılması İlkesi
Özet: Ceza yargılamasının amacı, hiçbir kuşkuya yer bırakmayacak şekilde maddi gerçeği ortaya çıkarmaktır.
Açıklama: Yargıtay’ın 19.04.1993 tarihli kararına göre; gerçeğe akla uygun, realist değerlendirmeyle; olayı temsil eden kanıtlardan ve bunların birlikte ele alınmasından ulaşılır. Varsayımlarla sonuca gidilmesi ceza yargılamasının amacıyla bağdaşmaz; kuşku bulunan yerde mahkûmiyet kurulamaz—bu evrensel ilkedir.²⁵ Duruşmada yalnız hukuka uygun elde edilen deliller kabul edilir; delil yasakları bu ilkenin sınırını çizer. Mahkeme, taraf beyanlarıyla—hatta sanığın itirafıyla—bağlı değildir (CMK m. 225/2). Yoklukta muhakeme istisnadır (CMK m. 194 vd.; HUMK m. 409). Sanığın duruşmaya gelmemesi suçluluk karinesi doğurmaz; mahkeme ileri sürülmeyen delilleri de kendiliğinden araştırabilir. Medeni yargılamadan farklı olarak, cezada ispat yükü sorunu yoktur; sanığa susma hakkı tanınmışken savunmaya ispat yükü yüklenmesi düşünülemez.
Delillerin Serbestliği İlkesi
Özet: Suç, hukuka uygun elde edilmiş her türlü delille ispat edilebilir; hukuka aykırı deliller hükme esas alınamaz.
Açıklama: Medeni yargılamada, kişisel menfaatler gereği taraflar delilleri mahkemeye sunmakla yükümlüdür; ikrar, araştırma yapılmadan dahi yargıcı bağlayabilir ve yargıç kural olarak re’sen delil araştırmaz. Ceza yargılamasında ise amaç maddi gerçektir: Gerçek, olayın tamamını veya bir kısmını temsil eden kanıtlardan veya bunların bütüncül değerlendirmesinden çıkar. Bu nedenle duruşmada taraflar delil ileri sürebilir, yargıç kendiliğinden delil araştırabilir ve delil ileri sürmede zaman kısıtı bulunmaz; ancak yargıcın kişisel bilgisi hükme dayanak yapılamaz.
Avukat Gökhan Yağmur Kimdir?
Av. Gökhan Yağmur, İstanbul merkezli olarak faaliyet gösteren, ceza hukuku, aile hukuku, ticaret hukuku ve fikri mülkiyet hukuku alanlarında uzmanlaşmış bir avukattır. Uzun yıllara dayanan mesleki deneyimiyle birlikte yalnızca dava ve uyuşmazlıkların çözümünde değil, aynı zamanda önleyici hukuk danışmanlığı, sözleşme yönetimi ve şirketlere stratejik hukuki destek sunmaktadır.
Ceza yargılamaları, boşanma ve velayet davaları, ticari uyuşmazlıklar ve marka–patent süreçlerinde müvekkillerine etkin savunma ve çözüm odaklı yaklaşımıyla hizmet vermektedir. Ayrıca TÜRKPATENT, USPTO ve EUIPO nezdinde marka tescili ve fikri mülkiyet koruması konularında hem yerli hem de yabancı müvekkillere danışmanlık sağlamaktadır. – Turkey Brand Law
Kurucusu olduğu Hukuk Plus, HukukBankasi.net ve diğer dijital projeleriyle hukuk öğrencileri, stajyer avukatlar ve meslektaşlara yönelik özgün bir ekosistem geliştirmiştir. Bu sayede hukuk bilgisinin paylaşımı, güncel içtihatların takibi ve mesleki dayanışmanın güçlenmesine katkı sunmaktadır.
Av. Gökhan Yağmur, girişimci vizyonu ile yalnızca klasik avukatlık hizmeti sunmakla kalmayıp; marka yönetimi, e-ticaret hukuku, uluslararası şirket danışmanlığı ve dijital hukuk çözümleri alanlarında da fark yaratan çalışmalara imza atmaktadır.
Daha fazla bilgi için:
📌 www.gokhanyagmur.com
📌 www.gokhanyagmur.com.tr
📞 0542 157 06 34
Yolculuk Süresini Hesaplayın
Yakındaki yerler için seyahat süresini ve yol tariflerini görün
